Przyczyny powstawania oraz rodzaje deformacji szkieletu ryb ozdobnych
Maja Prusińska, Grzegorz Wiszniewski
Zakład Ichtiologii, Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
Nie zawsze udaje się wyjaśnić etiologię występowania zmian patologicznych szkieletu u ryb, jednak faktem jest, że wraz z postępującym doskonaleniem metod produkcji i zwiększeniem jej intensyfikacji, obserwuje się stosunkowo więcej przypadków deformacji. Dokładne wyjaśnienie etiologii anomalii w budowie szkieletu zwykle nie jest możliwe, jednak w większości wypadków łączy się ich powstawanie z zaburzeniami rozwojowymi na wczesnych etapach życia ryb (Longwell i in. 1992). Uważa się, najogólniej rzecz ujmując, że zaburzenia te polegają na nieprawidłowej gospodarce wapniowo-fosforowej w okresie kostnienia tkanki chrzęstnej, natomiast w literaturze wskazuje się różne przyczyny wystąpienia tych zaburzeń. Niektórzy badacze uważają, że deformacje kręgosłupa u ryb łososiowatych mogą być związane ze stresem chemicznym oraz wtórną reakcją nerwowo-mięśniową, objawiającą się przykurczem mięśni, który w efekcie doprowadza do deformacji kręgów, a nawet ich złamań (Antychowicz 1996). Najwięcej prac omawia wpływ przyczyn dietetycznych oraz toksykologicznych na powstawanie wad szkieletu u ryb. Wśród dietetycznych przyczyn powstawania patologicznej budowy szkieletu ryb wymienia się najczęściej deficyty pokarmowe takich składników, jak: witamina C (Dąbrowski i in. 1988) i D, fosfor, wapń, magnez oraz mangan (Sikorska 2010). Stwierdzono również, że obecność w środowisku wysokich stężeń niektórych substancji toksycznych przyczynia się do powstania skrzywień, między innymi wymienia się w tym kontekście jony metali (arsen, kadm, miedź, ołów, rtęć, cynk) (Bengtsson i in. 1975, 1979), a także zbyt wysokie ilości witaminy A (Lim i Lovell 1978), obecność organofosfatów (Mount i Stephen 1967) lub organochlorynów (Couch i in. 1977). Ostateczne określenie przyczyny zatrucia i powstania deformacji jest tym trudniejsze, że stwierdzono różną wrażliwość na poszczególne toksyny u różnych gatunków ryb. Dla przykładu: okazało się, że danio (Danio rerio) wykazuje deformacje szkieletu kręgosłupa w wyniku niewielkich ilości ołowiu w diecie, podczas gdy inne gatunki ryb laboratoryjnych (m.in. pielęgnica zebra Cichlasoma nigrofasciatum) taki poziom ołowiu potrafią przyjąć i nie powoduje on u nich żadnych anomalii rozwojowych (Newsome i Piron 1982).
Deformacje szkieletowe mogą jednak być spowodowane nie tylko substancjami toksycznymi (zanieczyszczeniami obecnymi w wodzie lub pokarmie) i niedoborami pokarmowymi, ale także związane bywają z czynnikami genetycznymi. Ten typ deformacji szczególnie często spotyka się w hodowlach ryb ozdobnych, w których prowadzony jest chów wsobny – częstość występowania patologii zwiększa się z każdym kolejnym pokoleniem, a więc ze wzrostem stopnia zinbredowania. Gatunki, które mają w warunkach naturalnych wąską pulę genetyczną są szczególnie narażone na wystąpienie deformacji już po kilku pokoleniach kojarzenia krewniaczego (np. endemiczne pielęgnice afrykańskie z rodzaju Tropheus), podczas gdy inne wydają się być znacznie bardziej odporne. Nie bacząc na rodzaj hodowanych ryb ozdobnych, zawsze warto co jakiś czas wprowadzić do stada niespokrewnione osobniki, aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia wad rozwojowych u potomstwa. Genetyczne powody występowania patologii w budowie szkieletu znajdują potwierdzenie także w badaniach nad triploidalnymi formami łososi, u których to deformacje pojawiają się znacznie częściej niż u form diploidalnych (Sadler i in. 2001).
Niekiedy niekorzystne zmiany środowiska, takie jak nagły skok lub spadek temperatury albo przerybienie mogą również grać istotną rolę w procesie powstawania deformacji ciała ryb, zwłaszcza na wczesnych etapach rozwoju osobniczego (Milton 1971, Vogel 2000). Opisano również liczne przypadki, kiedy to przebycie przez ryby niektórych chorób przyczynić się może do wystąpienia skrzywień kręgosłupa: jak np. posocznica u karpi albo myksozomoza u pstrągów (Antychowicz 1996), infekcja grzybem Ichtyophonus hoferi (Bailey 2004), a także niektóre infekcje bakteryjne (Madsen i in. 2001, Decostere i in. 2004, Pasnik i in. 2007). Stwierdzono także zależność między występowaniem deformacji szkieletu ryb a obecnością w ich organizmach robaków pasożytniczych, jednak mechanizm tej zależności nie jest wyjaśniony (Cunningham i in. 2005).