Optymalizacja zarybień pstrągiem potokowym
Leszek Augustyn
Okręg PZW w Nowym Sączu
1. Wstęp
Pstrąg potokowy (Salmo trutta m. fario L.) występujący licznie w europejskich potokach i mniejszych rzekach jest uznawany za bardzo ważny czynnik ich ekologii (Mortensen 1978). Ze względów na swoje walory jest również ważnym gatunkiem w wędkarstwie rekreacyjnym. Wędkarstwo to jedno z najbardziej na świecie popularnych hobby, można więc stwierdzić, że jego rozwój uzależniony jest od poziomu prowadzonej gospodarki rybackiej.
W wielu potokach i rzekach pstrągowych w Polsce wędkarstwo rekreacyjne w ostatnim 30-leciu uległo gwałtownemu załamaniu. Stało się tak z powodu przełowienia eksploatowanych ponad miarę populacji, ograniczanych przez zanieczyszczenia i zabudowę hydrotechniczną (regulacje) rzek, co dodatkowo wpłynęło na spadek naturalnej ich produktywności (Augustyn 2008). Celem działalności gospodarczej w wodach pstrągowych jest utrzymanie populacji pstrągów na odpowiednio wysokim poziomie, a samo zarybianie jest jednym z zasadniczych środków działania (Aprahamian i in. 2003). Obecnie w wielu krajach na świecie realizowane są programy zarybieniowe obejmujące ponad 300 gatunków ryb (Welcomme i Bartley 1998). Produkcja odpowiedniego materiału zarybieniowego odgrywa więc główną rolę w utrzymaniu w równowadze wielu eksploatowanych stad ryb. Wynik zarybienia w warunkach normalnej praktyki rybackiej trudno ocenić, a jeśli już to bardzo późno, dopiero po kilku latach i to w warunkach, gdy prowadzono rejestrację połowów wędkarskich (Augustyn 2002). Mankamentem prowadzonych w Polskim Związku Wędkarskim zarybień pstrągami potokowymi jest brak pogłębionych badań nad ich efektywnością. Wynika to między innymi z tego, że wdrażane programy zarybieniowe ukierunkowane są na wpuszczanie jak największych ilości ryb i temu celowi podporządkowane są zadania produkcyjne (Augustyn 2001b, 2004).
Sztywny podział czynników wpływających na przeżywalność pstrągów potokowych na zależne i niezależne od zagęszczenia przyjmuje, że wszystkie osobniki tworzące populację są identyczne. W rzeczywistości w populacjach pstrągów obserwuje się różnorodność indywidualnych cech organizmów określanych jako zmienność fenotypowa i genotypowa. Koncepcja zmian genetycznych sugeruje istnienie wpływu tych zmian na ustalenie się optymalnych zagęszczeń (Skibinski 1998). Byłoby idealnie, gdyby podchowywane w stawach ryby były produkowane z tymi samymi psychologicznymi i behawiorystycznymi cechami, co ich „dzikie” odpowiedniki. Hodowla powoduje jednak genetyczne i środowiskowe zmiany u ryb osłabiające ich przystosowania do naturalnych warunków, tj. prowadzi do ich udomowienia. Jakie cechy mogą być korzystne dla przeżycia ryb w nowych warunkach? Do najbardziej oczywistych należą: umiejętność pobierania i odnajdywania naturalnego pokarmu, natychmiastowego uruchomiania odruchu walki lub ucieczki, agresywnego, pozbawionego zbędnego wahania przeciwdziałania zagrożeniom, wykazywania najwyższej czujności wobec niebezpieczeństwa i właściwego, ułatwiającego powrót do zdrowia reagowania na stres. Ryby mogą uczyć się nabywania pewnych odruchów nie tylko metodą „prób i błędów”, ale również przez naśladowanie innych ryb. To zjawisko określane jest jako umiejętność zespołowego (grupowego) uczenia (social learning) (Brown i Laland 2001).
Brown i Day (2002) do czynników wpływających na efektywność zarybień zaliczają właściwe dostosowanie obsad materiałem zarybieniowym i samej techniki zarybień. Autorzy ci wyróżniają zarybienia twarde (hard release) wykonywane bezpośrednio do wody po długim nieraz transporcie i zarybienia miękkie (soft release) poprzedzone aklimatyzacją ryb do nowego środowiska. Wielkość użytych do zarybień ryb jest jednym z kluczowych czynników determinujących ich przeżywalność w warunkach naturalnych. Decyduje ona prawdopodobnie o stopniu zaakceptowania nowego środowiska i przejścia na odżywianie się pokarmem naturalnym.
Koncepcja optymalizacji produkcji najodpowiedniejszego materiału zarybieniowego musi zawierać uwarunkowania biologiczne i ekonomiczne. Obowiązywać tu winna zasada zrównoważonego rozwoju, która w odniesieniu do zagadnień optymalizacji zarybień polega na wdrażaniu racjonalnych kompromisów, umożliwiających harmonijne funkcjonowanie ekosystemów wodnych oraz zaspokajanie różnorakich ludzkich potrzeb.