Wskaźniki kondycji ryb – rodzaje, zastosowanie i podstawy teoretyczne
Leszek Myszkowski
Zakład Rybactwa Stawowego, Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
Kondycję ryb można zdefiniować jako ogólny stan fizjologiczny będący wypadkową stanu odżywienia, zasobów energetycznych i stanu zdrowotnego. Przyjmuje się, że osobniki znajdujące się w lepszej kondycji efektywniej zdobywają pokarm, wygrywają w konkurencji o zasoby środowiskowe oraz skuteczniej unikają drapieżników. Ryby o lepszej kondycji będą więc miały większe szanse na przeżycie i osiągnięcie sukcesu rozrodczego. Możliwość określania i porównywania kondycji pojedynczych osobników lub całych populacji ma duże znaczenie zarówno w badaniach naukowych, jak i w praktyce rybackiej oraz w akwakulturze (Blackwell i in. 2000). Dobra kondycja ryb wskazuje na to, że w rzece lub jeziorze panują korzystne warunki środowiskowe oraz świadczy o obfitości pokarmu. Spadek kondycji może sugerować pogorszanie stanu środowiska, problemy zdrowotne, brak pokarmu lub zwiększoną presję drapieżników. Mierząc kondycję jesienią można oszacować nagromadzone przez ryby zapasy energetyczne, co pozwala ocenić ich zdolność do przezimowania. Kondycja jest również jednym z kryteriów oceny efektywności zarybień wód naturalnych materiałem wychowanym w warunkach kontrolowanych. Analiza zmian kondycji w czasie może służyć do oceny dojrzałości płciowej samic, co znajduje zastosowanie zarówno w akwakulturze, jak i w gospodarce rybackiej.
W akwakulturze analiza kondycji znajduje zastosowanie do monitorowania procesu kontrolowanego podchowu stadiów larwalnych i młodocianych. Niezależnie od kontroli tempa wzrostu, badanie kondycji może pomagać w ocenie ogólnego stanu zdrowotnego podchowywanego materiału, wyznaczaniu dziennej racji pokarmowej oraz przydatności stosowanego pokarmu. Jest to szczególnie ważne w podchowie najmłodszych stadiów rozwojowych ryb karpiowatych, ponieważ niewłaściwy skład paszy, jak również zbyt intensywne karmienie może prowadzić do poważnych deformacji ich ciała. W tym przypadku nadmierny wzrost wskaźnika kondycji jest sygnałem ostrzegawczym (Myszkowski i in. 2002) i może stanowić przesłankę do zmniejszenia intensywności żywienia lub zastosowania pokarmu naturalnego, jako suplementu lub substytutu paszy (fot. 1).
W niniejszym przeglądowym artykule zostaną zaprezentowane wybrane wskaźniki służące do wyrażania kondycji, ich podstawy teoretyczne, metody obliczania oraz ich zalety, wady i ograniczenia stosowania.
Do bezpośredniej oceny kondycji ryb używa się wielu rozmaitych wskaźników fizjologicznych lub biochemicznych, powszechnie używanych w badaniach naukowych. Do pierwszej grupy należą na przykład: stosunek masy wątroby do masy ciała (Jensen 1979), stosunek masy przewodu pokarmowego do masy ciała (Adams i McLean 1985), zawartość wody w ciele (Elliott 1976). Do drugiej grupy można zaliczyć: stosunek zawartości RNA do DNA w mięśniach i wątrobie (Bulow i in. 1981), stosunek zawartości białka do energii (Bowen 1979) oraz wartość energetyczną białka i tłuszczów w tkankach (Booth i Keast 1986). Wymienione wskaźniki, chociaż dobrze odzwierciedlają kondycję rozumianą jako stan fizjologiczny ryb, mają małą szansę na zastosowanie w produkcji rybackiej. Ich oznaczenie wiąże się bowiem z koniecznością zabicia ryby oraz wymaga czasochłonnych i kosztownych analiz z wykorzystaniem specjalistycznej aparatury laboratoryjnej.