Formowanie i racjonalna eksploatacja kawiorowych stad samiczych ryb jesiotrowatych
Ryszard Kolman
Zakład Ichtiologii, Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
W II połowie XX wieku nastąpiło gwałtowne zmniejszenie liczebności naturalnych populacji większości gatunków ryb jesiotrowatych w tradycyjnych miejscach ich występowania i połowów, przede wszystkim takich jak baseny mórz Azowskiego, Czarnego i Kaspijskiego, z których pochodziło ponad 90% światowej produkcji kawioru (Gershanovich i Burtsev 1993, Birstein i in. 1997. Khodorevskaya i in. 1997, 2007).
Spadły drastycznie wielkości połowów jesiotrów z ponad 30 tys. ton na początku lat 80. XX wieku do niespełna kilkuset ton w końcu lat 2000 (rys. 1). Prawie wszystkie gatunki ryb jesiotrowatych zostały uznane za zagrożone wyginięciem, a ponad połowie przypisano status gatunku krytycznie zagrożonego wg IUCN Red List Categories (Birstein i in. 1997). Konieczne było wprowadzenie efektywnych działań ochronnych, a przede wszystkim intensyfikacji zarybień materiałem podchowanym. Spowodowało to konieczność rozwoju biotechnologii rozrodu i intensywnego chowu stadiów juwenalnych jesiotrów. Powstawały obiekty rybackie, w których tworzono w warunkach akwakultury stada tarlaków, udomawiając osobniki pochodzące z naturalnych populacji lub wykorzystując pochodzące z akwakultury (Gershanovich i Burtsev 1993). Prawidłową eksploatację tych stad umożliwiło opracowanie efektywnych metod stymulacji dojrzewania samic za pomocą czynników środowiskowych i hormonalnych, a także metod przyżyciowego pobierania ikry (Barannikova i in. 1993, Burtsev 1969) .
Dynamika rozwoju akwakultury ryb jesiotrowatych była bardzo wysoka. W połowie lat 80. w szeregu krajów europejskich zaczęły powstawać pierwsze obiekty rybackie specjalizujące się w tuczu jesiotrów. W połowie lat 90. łączna produkcja tych ryb w Europie przekroczyła 2100 ton/rok, z czego ok. 1500 ton produkowano we Włoszech, ok. 200 ton we Francji i Niemczech i po kilkadziesiąt ton w Hiszpanii, Austrii, Belgii i na Węgrzech. Natomiast w II połowie lat 2000 wielkość produkcji ryb jesiotrowatych przekroczyła odnotowywaną niegdyś maksymalną wysokość odłowów jesiotrów w warunkach naturalnych (Bronzi i in. 2009) (rys. 1). Jednakże głównym motorem napędzającym rozwój tej nowej gałęzi akwakultury była produkcja kawioru. To możliwość uzyskiwania kawioru od stad samiczych tworzonych w farmach jesiotrowych spowodowała gwałtowny skok produkcji jesiotrów na początku lat 2000 (rys. 1).
Rozwój tej nowej gałęzi produkcji rybackiej był bardzo dynamiczny: pierwszy kawior „hodowlany” otrzymano w końcu lat 90., a obecnie w krajach przodujących w tej dziedzinie roczna produkcja jest oceniana na 260-280 ton, a prognozy przewidują w krótkim czasie przekroczenie 300 ton (Bronzi i in. 2013). Aktualnie największym producentem kawioru na świecie, podobnie jak i jesiotrów są Chiny, gdzie wielkość produkcji była szacowana w 2012 roku na 60 ton, a podejrzewam znając ich potencjał produkcyjny, że obecnie ilość kawioru pochodzącego z chińskiej akwakultury przekroczyła już 100 ton. W krajach europejskich największym producentem w końcu pierwszej dekady XXI w. byli Włosi – z produkcją ponad 30 ton, a dalej plasowały się: Francja – 27, Rosja – 25 i Niemcy – 17 ton. W ostatnich latach wzrost produkcji kawioru jeszcze bardziej przyśpieszył. Wprawdzie nie ma jeszcze oficjalnych danych, ale podejrzewam, że przedstawiana powyżej kolejność krajów-producentów, jak i wielkości produkcji uległy znacznym zmianom, ponieważ według posiadanej informacji w jednej z rosyjskich farm jesiotrowych w sezonie 2013-2014 wyprodukowano 34 tony kawioru.
Polska stosunkowo wcześnie dołączyła do elitarnego klubu producentów kawioru. Osiem lat temu w Gospodarstwie Rybackim „ACIPOL” stwierdzono dojrzałość u kilkunastu samic w utworzonym tam stadzie „kawiorowym”. Formowanie tego stada rozpoczęto 12 lat temu z dwu-trzyletnich ryb pochodzących z intensywnego chowu. W stadzie dominowały samice jesiotra syberyjskiego (Acipenser baerii Brandt), a ponadto w jego skład wchodziły hybrydy jesiotra syberyjskiego z rosyjskim (Acipenser gueldenstaedtii Brandt) oraz bester (Huso huso L. x Acipenser ruthenus L.). W ostatnich latach zauważalny jest w Polsce wzrost zainteresowania tworzeniem następnych stad samiczych jesiotrów z przeznaczeniem „na kawior” również w innych gospodarstwach rybackich. Produkcja kawioru w Polsce utrzymuje się od kilku lat na praktycznie stałym poziomie: 250-300 kg/ rok.