Drugie oblicze ryżanek
Arkadiusz Duda, Grzegorz Wiszniewski, Maja Prusińska
Zakład Ichtiologii, Hydrobiologii i Ekologii Wód, Instytut Rybactwa Śródlądowego
Ryby z rodzaju Oryzias rozsławiła na świecie ryżanka japońska Oryzias latipes, zwana też medaką (podobnie jak kilka innych gatunków ryżanek, które zwyczajowo nazywane są medakami: O. celebensis, O. marmoratus, O. minutilus, O. profundicola i O. sakaizumi). Ta mała, niepozorna rybka, zasiedlająca pola ryżowe, mokradła, stawy i wolno płynące cieki w Japonii, Korei i wschodnich Chinach, posiada niepodważalne zasługi dla światowej nauki od początków genetyki do lotów w kosmos. W 1921 roku była pierwszym kręgowcem, u którego zaprezentowano proces crossing over pomiędzy chromosomami X i Y. W 1994 roku została pierwszym kręgowcem, którego rozmnożono w przestrzeni kosmicznej. W 2012 roku wróciła w przestrzeń kosmiczną na Międzynarodową Stację Kosmiczną, gdzie pomaga zrozumieć wpływ stanu nieważkości na fizjologię organizmów żywych. W ciągu tego stulecia stała się obiektem wielu badań z zakresu nauk ekologicznych, toksykologicznych, genetycznych, fizjologicznych, jak również dających podłoże medycynie ludzkiej, w tym onkologii. O znaczeniu ryżanki japońskiej dla światowej nauki dobitnie świadczy fakt, że zapytanie “Oryzias latipes” w bazie Web Of Science zwraca 5049 odnośników do artykułów naukowych, z których 3 mają ponad 1000 cytowań.
Jednak ryżanki to nie tylko badania naukowe. Spośród 35 zidentyfikowanych gatunków z rodzaju Oryzias wiele od wieków jest wykorzystywanych w Azji jako ryby ozdobne. Choć większość gatunków ryżanek nie prezentuje się zbyt spektakularnie, to jednak cieszą się popularnością z uwagi na łatwą hodowlę i przynoszenie szczęścia. W tym gronie „szaraków” wyróżniają się 3 niezwykle kolorowe gatunki: Oryzias wowore, Oryzias asinua i Oryzias wolasi. Zostały one odkryte stosunkowo niedawno, są jeszcze mało poznane i nie posiadają polskich nazw. Gatunki te pochodzą z prowincji Celebes Południowo-Wschodni w Indonezji (rys. 1) i są uznawane za endemiczne dla tego regionu. Ich siedliskiem są wolno płynące, leśne cieki o podłożu mulistym i piaskowym, z miejscowo zalegającymi liśćmi i rzadką roślinnością podwodną.