Organizacja i struktura sprzedaży ryb konsumpcyjnych oraz marketing w jeziorowych gospodarstwach rybackich
Tomasz Czerwiński, Arkadiusz Wołos
Zakład Bioekonomiki Rybactwa, Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
W latach powojennych, aż do okresu przemian ustrojowych i własnościowych, zdecydowanie największym użytkownikiem rybackim wód śródlądowych w Polsce były Państwowe Gospodarstwa Rybackie (PGRyb). W 1981 roku gospodarstwa te użytkowały prawie 280 tys. ha jezior, co stanowiło około 90% całkowitej krajowej powierzchni, dostarczając – poprzez Centralę Rybną – praktycznie 100% jeziorowej produkcji ryb konsumpcyjnych (Raport… 1981).
Wprowadzanie mechanizmów rynkowych w gospodarce w latach 90. XX wieku wymagało przeprowadzenia radykalnych zmian w funkcjonowaniu rybactwa jeziorowego, polegających na głębokiej restrukturyzacji i prywatyzacji znacznej części sektora. Przyjęto, że najlepszym sposobem przekształceń byłych PGRyb będzie dzierżawa obwodów lub całych obiektów rybackich (Mastyński 1998) różnym podmiotom funkcjonującym na rynku. Powierzchnia użytkowanych rybacko jezior obecnie wynosi około 270 tys. ha, przy czym w strukturze uprawnionych do rybactwa dominują spółki, które dysponują 54,6% powierzchni jezior, następnie okręgi Polskiego Związku Wędkarskiego (28,9%), osoby fizyczne (10,2%) oraz inne podmioty (6,3%) (Wołos i in. 2015a).
Od 1997 roku notuje się systematyczny spadek intensywności eksploatacji rybackiej (szczególnie gatunków niezarybianych), a także wprowadzono szereg ograniczeń w metodach połowów, np. ograniczenia połowów za pomocą sprzętu ciągnionego (Wołos 2015). W efekcie tych zmian zwiększyła się selektywność połowów – presja rybacka została skierowana na gatunki o wyższej wartości gospodarczej i ekonomicznej (op. cit.), bardzo często wspomaganych zarybieniami. W okresie tym zanotowano również wzrost średniej ceny ryb jeziorowych z 5,4 zł kg-1 w 1998 roku do 12,8 zł kg-1 w 2017 (Wołos i Mickiewicz 2018). Wzrostowy trend cen dotyczył również pozostałych ryb słodkowodnych, głównie karpia i pstrąga tęczowego (Lirski i Myszkowski 2018) oraz ryb morskich (Seremak-Bulge 2010).
Czynnikiem mającym również istotny wpływ na stopniowe ograniczanie połowów gospodarczych w jeziorowych gospodarstwach rybackich, jest dynamiczny rozwój akwakultury w kraju i na świecie, a w konsekwencji wzrost podaży na rynku licznych produktów tego sektora (Hryszko i in. 2014). Jest to zarówno czynnik o charakterze zewnętrznym, jak i wewnętrznym, ponieważ liczne jeziorowe gospodarstwa rybackie rozwijają systemy produkcji ryb w stawach i innych urządzeniach służących do chowu ryb. Tym bardziej, że obecnie akwakultura jest najszybciej rozwijającym się na świecie sektorem produkcji żywności pochodzenia zwierzęcego, ze wzrostem na poziomie 6,2% w skali roku (Rad i Rad 2012, FAO 2014).
Taki model eksploatacji rybackiej w wodach śródlądowych był również obserwowany w krajach wchodzących w skład Unii Europejskiej (Raport… 2011). W roku 2008 średnia cena 1 kg ryb poławianych w wodach śródlądowych kształtowała się na poziomie 3 €, przy czym zauważalne były duże dysproporcje cen między „starymi” a „nowymi” krajami Unii. W „starej piętnastce" średnia cena 1 kg ryb była wyraźnie wyższa i wynosiła 4,23 € (w zakresie od 2,06 do 25,00 €). Prawie trzykrotnie większa wartość 1 kg ryb w tych krajach, oprócz większej siły nabywczej społeczeństw, była efektem wąskiej specjalizacji rybaków, których presja skupiała się prawie wyłącznie na szlachetnych gatunkach ryb o dużych walorach spożywczych. Ponadto, dane zawarte w raporcie „The EU fish market” (Raport… 2015) wskazują na trwały trend wzrostu cen detalicznych ryb na rynkach europejskich. W latach 2009-2014 zwiększyły się one o 13%, podczas gdy ceny mięsa i pozostałych środków żywności uległy stagnacji lub zmniejszeniu.
Immanentną cechą współczesnych przedsiębiorstw funkcjonujących w realiach gospodarki rynkowej jest zarządzanie marketingowe, czyli proces planowania i realizacji pomysłów, kształtowania cen, promocji i dystrybucji towarów, usług i idei, mających doprowadzić do wymiany spełniającej oczekiwania docelowych grup klientów i organizacji (Kotler 1994). Analiza poszczególnych instrumentów marketingowych (marketing mix) w jeziorowych gospodarstwach rybackich umożliwiła opracowanie ogólnej charakterystyki zarządzania marketingowego oraz wpływu na efektywność gospodarowania w podmiotach tego sektora (Altkorn 1994).
Analiza strategii marketingowych stosowanych w jeziorowych gospodarstwach rybackich wskazuje na istnienie dwóch wyraźnych kierunków działań, skierowanych do odrębnych docelowych grup klientów – wędkarzy oraz konsumentów ryb. Z uwagi na znaczącą pozycję mocno zdywersyfikowanych tzw. innych przychodów, poszczególne podmioty mogły realizować swoją strategię również na innych obszarach rynkowych.
Podstawowym celem pracy była identyfikacja i kwantyfikacja podstawowych działań marketingowych podejmowanych przez jeziorowe gospodarstwa rybackie oraz struktury sprzedaży ryb produkowanych przez te podmioty.