Możliwości restytucji łososia (Salmo salar L.) i troci wędrownej (Salmo trutta trutta) w dorzeczu Dunajca (Karpaty)
Leszek Augustyn, Ryszard Bartel
Wstęp
W Polsce występują dwa gatunki anadromicznych ryb łososiowatych: łosoś atlantycki Salmo salar L. i troć wędrowna Salmo trutta m. trutta L., które wędrowały na tarliska do dopływów górnej Wisły. Oba te gatunki w Wiśle tworzyły dwie populacje – zimową i letnią, różniące się czasem rozpoczynania wędrówki tarłowej. Populacje zimowe spędzały w rzece prawie cały rok. Do naturalnego rozrodu przystępowały w następnym sezonie w dopływach górnej Wisły (Żarnecki 1963).
W dorzeczu Wisły łosoś występował mniej licznie niż troć (Jokiel 1958). Chrzan (1947) podaje, że w latach 1941-1943 złowiono w Dunajcu tylko jedną samicę łososia. Tarliska łososia w górnej Wiśle położone były jedynie w Skawie oraz w Sole (Żarnecki 1963). Ostatnie łososie w górnym fragmencie zlewni Wisły złowiono w Skawie w 1952 r. i w Sole w 1956 r. (Łysak i Bieniarz 1975). Ostatnie łososie w dolnej Wiśle złowiono w latach 60. XX w. (Borzęcka 1977). Ostatnia populacja łososia w Drawie utrzymała się do połowy lat 80. XX w. (Chełkowski 1989).
Na tarliska w Dunajcu docierała populacja zimowa troci wędrownej. Były to wspaniałe duże ryby, dla których przyjęła się powszechnie nazwa „łososia dunajcowego” (Dixon 1924). Lokalizacja tarlisk troci zależała od stanów wód. W czasie wysokiej wody troć Czarnym Dunajcem dochodziła prawie do Doliny Kościeliskiej (Witów), a Białym Dunajcem do Poronina, gdzie od 1883 r. uruchomiono pierwszą na Podhalu wylęgarnię (Żarnecki 1936). Populacja troci zmniejszyła się znacznie w Dunajcu po wybudowaniu zapór w Rożnowie i Czchowie. Po przegrodzeniu Wisły zaporą we Włocławku ostatnie tarlaki troci w Dunajcu i Rabie złowiono w 1968 r. (Bartel 2006).
Po wyginięciu łososi w Drawie podjęto myśl o odtworzeniu populacji tego gatunku na bazie ikry łososia z rzeki Daugavy (Dźwiny Zachodniej, Bartel 2001). Do 2000 r. pracami restytucyjnymi objęto rzeki pomorskie: Regę, Parsętę, Wieprzę, Słupię oraz Drawę z dorzecza Odry i Drwęcę z dolnej Wisły (Bartel 2001, 2003, 2006). Dobre rezultaty osiągnięte w Wieprzy i Wiśle zachęciły do podjęcia próby odtworzenia populacji łososia w systemie górnej Wisły (Bartel i Augustyn 2003).
Przystępując do restytucji anadromicznych gatunków ryb łososiowatych należy wziąć pod uwagę dwa zagadnienia (Parrish i in. 1989): 1) pojemność biotyczną danej rzeki obejmującą możliwości naturalnego rozrodu (tarliska) i miejsca do odchowu narybku do stadium smolt oraz 2) przywrócenie szlaków migracyjnych tarlaków będących osobniczą „pamięcią drogi” (imprinting) do miejsca urodzenia (homing). Oznacza, to że każda rzeka poprzez izolację rozrodczą tworzy swoistą, własną populację danego gatunku. Opracowanie koncepcji i rozpoczęcie udrożniania przepławki na stopniu wodnym na Wiśle we Włocławku stwarza możliwości przywrócenia historycznych szlaków migracyjnych łososi na tarliska w górnej Wiśle (Dębowski 2016). Ważnym czynnikiem jest też poprawa jakości wody w Dunajcu (Kopacz 2017), a szczególnie w rzece Łososinie (Policht-Latawiec i in. 2015).
Dolina Dunajca w 1942 r. przegrodzona została 32 m wysokości zaporą betonową w Rożnowie. Zapora wyposażona została w przepławkę złożoną z 77 komór betonowych. W badaniach Juszczyka (1951) uszkodzenia ryb przechodzących przez turbiny w Rożnowie dochodziły do 46%. Z tych względów do testowania programu restytucji wytypowano rzekę Łososinę stanowiącą dopływ Dunajca uchodzący do zbiornika czchowskiego. Ziemna zapora w Czchowie wyposażona jest w 18-komorową przepławkę betonową. Niski poziom piętrzenia nie powoduje strat w smoltach przechodzących przez turbiny elektrowni (Żarnecki 1965).
Rzeka Łososina to największy lewostronny dopływ Dunajca, płynie przez góry Beskidu Wyspowego i Pogórza Rożnowskiego w Karpatach Zachodnich (Polska Południowa). Nazwa rzeki Łososina obowiązuje od ujścia Potoku Gruszowskiego w km 49+110. Długość całkowita wynosi 56,2 km, powierzchnia zlewni 407 km2. Źródła Łososiny znajdują się na stokach Kobylicy (901 m n.p.m.). Średni roczny przepływ (Qśr) wynosi 2,41 m3·s-1 w Tymbarku (powyżej ujścia potoku Słopniczanka) i wzrasta do 3,96 m3·s-1 przy ujściu do Dunajca.
W dorzeczu Łososiny stwierdzono 15 gatunków ryb należących do 5 rodzin (Augustyn i in. 2003). Zdecydowanym dominantem w ichtiofaunie Łososiny jest kleń (Leuciscus cephalus L.), który stanowi blisko 3/4 ogółu masy ryb. Istotną pozycję zajmuje też brzanka (Barbus carpaticus Kotlík, Tsigenopoulos, Ráb et Berrebi 2002) reprezentowana na 88% długości rzeki. Najczęściej stwierdzanym gatunkiem (92%) była strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus L.). Ponadto często spotykanym gatunkiem był śliz (Barbatula barbatula L.) stwierdzony na 80% badanego obszaru. Gatunkiem, którego liczebność jest mniejsza niż należałoby tego oczekiwać jest pstrąg potokowy (Salmo trutta m. fario L.) obecny na 64% badanych stanowisk.
Testowanie możliwości restytucyjnych przeprowadzono w dwu dopływach rzeki Łososiny. W latach 2002-2009 porównano przeżycie i wzrost narybku łososia w potoku Słopniczanka, 12,2 km długości dopływie Łososiny, a podobne obserwacje dla troci prowadzono w Potoku Jurkowskim stanowiącym źródłowy odcinek Łososiny.