Perspektywy ochrony zagrożonej w Polsce ryby karpiowatej, strzebli błotnej Eupallasella percnurus (Pall.), w świetle wyników jej monitoringu
Jacek Wolnicki, Justyna Sikorska
Zakład Rybactwa Stawowego, Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza
Rodzima ryba z rodziny karpiowatych (Cyprinidae), strzebla błotna Eupallasella percnurus (fot. 1), od dawna ma w Polsce rangę gatunku realnie zagrożonego wyginięciem (Wolnicki i Radtke 2009). Nie dziwi więc fakt objęcia jej całkowitym zakazem połowu już w 1975 roku (Rolik i Rembiszewski 1987). Czynnikiem o decydującym znaczeniu dla krajowego statusu strzebli błotnej jest specyfika jej siedlisk (Wolnicki 2016). Są nimi bardzo małe i płytkie zbiorniki wodne, zazwyczaj utworzone przez człowieka, które łatwo podlegają negatywnym oddziaływaniom naturalnym (m.in. wysychanie, sukcesja roślinna, akumulacja materii organicznej) i/lub antropogenicznym (celowe odwadnianie, zasypywanie, zaśmiecanie). W efekcie okres istnienia siedlisk strzebli błotnej nawet w najbardziej sprzyjających warunkach jest ograniczony prawdopodobnie do najwyżej stu lat (Wolnicki i Radtke 2010).
Doświadczane w bieżącej dekadzie zmiany klimatyczne, objawiające się m.in. niedoborem opadów atmosferycznych w lecie i zimie oraz długimi okresami letnich upałów w kolejnych latach, przyczyniają się do znacznego przyspieszenia procesów naturalnego starzenia się i lądowacenia siedlisk strzebli błotnej. Zmianom klimatu towarzyszą również zjawiska o charakterze biologicznym, oddziaływające – pośrednio lub bezpośrednio – na populacje rodzimych mieszkańców małych zbiorników wodnych; nie tylko ryb, lecz i innych ogniw sieci troficznych. Szczególnie niebezpieczne są inwazje obcych gatunków ichtiofauny. Inwazyjne gatunki ryb, jak zwłaszcza trawianka Perccottus glenii i czebaczek amurski Pseudorasbora parva, a w nieco mniejszym stopniu sumik karłowaty Ameiurus nebulosus, w sprzyjających dla siebie warunkach mogą doprowadzić do całkowitego unicestwienia populacji strzebli błotnej i innych drobnych gatunków ryb spokojnego żeru w ciągu zaledwie kilku lat (Wolnicki i Kolejko 2008).
W Polsce już w 2004 roku strzebla błotna została objęta ścisłą ochroną gatunkową z formalnym wymogiem ochrony czynnej (Rozporządzenie 2004). Nie mniej wysoki jest jej europejski status, bowiem znajduje się ona wśród gatunków wymienionych w załączniku II dyrektywy siedliskowej, wymagających tworzenia specjalnych obszarów ochrony (Kusznierz i in. 2005); jest także jednym z niewielu gatunków kręgowców o znaczeniu priorytetowym w sieci Natura 2000.
Wysoki status ochronny i wysoki status zagrożenia strzebli błotnej powodują, że gatunek ten w myśl prawa krajowego i unijnego podlega obowiązkowi monitorowania stanu jego ochrony. Polega to na okresowym badaniu stanu populacji i stanu siedliska wraz z określeniem perspektyw ochrony na określonym stanowisku. Oceny przyznane tym trzem parametrom służą do ustalenia ogólnej oceny stanu ochrony gatunku na konkretnym stanowisku, a zbiór ocen z badań większej, reprezentatywnej próby stanowisk pozwala ocenić stan ochrony gatunku w skali kraju.
W Polsce pierwszy dwuczęściowy etap krajowego monitoringu strzebli błotnej zrealizowano w latach 2006-2008 (Kusznierz 2008). Jego wyniki nie są reprezentatywne ani porównywalne z uzyskanymi później, dlatego zostaną pominięte. Niniejszy artykuł dotyczy dwóch późniejszych ogólnokrajowych etapów monitoringu, przeprowadzonych z zastosowaniem jednakowych kryteriów metodycznych, opracowanych specjalnie dla strzebli błotnej (Kusznierz 2010). Miały one miejsce w 2013 roku (tu: II etap) i 2016 roku (III etap). Badania te odbyły się w ramach projektu pt. „Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 (...) – w zakresie gatunków zwierząt”. Wyniki, w wysokim stopniu porównywalne, uzyskano na podstawie badań tej samej liczby stanowisk (20); z małymi wyjątkami tych samych (Wolnicki 2013, 2016a). Co warte szczególnego podkreślenia to fakt, że oba etapy monitoringu różnicował – na drodze zupełnego przypadku – czynnik środowiskowy o często rozstrzygającym znaczeniu dla ocen waloryzowanych wskaźników i parametrów siedliskowych oraz populacyjnych. Czynnikiem tym był poziom wód powierzchniowych i gruntowych, ukształtowany przez warunki pogodowe w latach poprzedzających rok badań. W II etapie monitoringu poziom wód był nietypowo wysoki w wyniku wyjątkowo obfitych, lokalnie wywołujących powodzie opadów atmosferycznych, które miały miejsce w latach 2010-2011. W III etapie stan wód był z kolei nietypowo niski w efekcie długotrwałej, dotkliwej suszy hydrologicznej w latach 2014-2015.
Przeprowadzenie monitoringu strzebli błotnej w tak odmiennych warunkach nie tylko umożliwiło dostrzeżenie zmian w stanie jej ochrony w bieżącej dekadzie, lecz również pozwoliło ocenić krytycznie potencjalne losy tego cennego gatunku w nieodległej przyszłości. Jedno i drugie stało się motywem powstania niniejszego artykułu.