Immunomodulacja jako skuteczna metoda ochrony zdrowia ryb – wybrane zagadnienia
Elżbieta Terech-Majewska1, Joanna Pajdak-Czaus1,2, Andrzej Krzysztof Siwicki3
1Wydział Medycyny Weterynaryjnej, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
2Studenckie Koło Naukowe Ichtiopatologów, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
3Zakład Patologii i Immunologii Ryb, Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza
Wraz z postępującą intensyfikacją hodowli ryb w Polsce i na świecie wzrasta znaczenie prewencji oraz dobrze zaprojektowanej profilaktyki w ochronie zdrowia ryb. Za główne metody ochrony w kontrolowanych podchowach (w akwakulturze) uznaje się zapewnienie dobrostanu oraz różne metody profilaktyki, w tym immunoprofilaktyki. Od wielu lat wdrażane jest podawanie immunomodulatorów, które mogą być wykorzystane, jako stymulatory funkcji układu odpornościowego ryb. Podstawą zachowania równowagi fizjologicznej i homeostazy organizmu ryb jest gotowość mechanizmów nieswoistej, naturalnej i nabytej odporności do adekwatnej reakcji na różne zagrożenia. Jednocześnie sprawność ich funkcji jest czułym bioindykatorem dla warunków hodowli i środowiska. Stanowi to pewne ograniczenie zwłaszcza w środowisku intensywnej akwakultury, w której stosuje się duże obsady i zagęszczenia ryb, generujących permanentny stres i zagrożenia dla zdrowia.
Do wzrostu produkcji w tym dziale rolnictwa przyczyniał się intensywny rozwój biotechniki sztucznego tarła oraz podchowu ryb, także nowych gatunków. Aktualnie w Polsce produkowany jest materiał obsadowy i zarybieniowy 33 gatunków ryb. Akwakultura odgrywa ważna rolę w czynnej ochronie bioróżnorodności ekosystemów wodnych, ale nadal jej głównym zadaniem jest zaspokojenie rosnących potrzeb konsumpcyjnych ludzi i zwierząt. Stwarza to dodatkowe wyzwania dla producentów ryb, jak również lekarzy weterynarii ichtiopatologów. Szczególnego znaczenia nabiera immunoprofilaktyka nieswoista oparta na wykorzystaniu immunostymulatorów w programach ochrony zdrowia ryb, która pozwala na skuteczną ochronę przed stresem oraz wieloma czynnikami chorobowym. Dodatkowo także przyczynia się do uzyskania większych efektów produkcyjnych. Wykorzystanie immunomodulacji może być wkomponowane na różnych etapach rozwoju ryb, począwszy od tarlaków (w okresie okołotarłowym), u potomstwa od momentu rozpoczęcia pobierania pokarmu, jak również każdorazowo przed i po zabiegach technologicznych oraz w innych sytuacjach, generujących stres u ryb oraz zachwianie funkcji układu odpornościowego (Terech-Majewska 2016).
W akwakulturze pojawiają się dodatkowe okoliczności związane z nowymi technologiami produkcji, oddziaływaniem ksenobiotyków, a także zmianami klimatycznymi. To sprzyja pojawianiu się nowych jednostek chorobowych, jako efekt zmiany profilu patogennego drobnoustrojów. Klasyczne metody profilaktyki, tj. stosowanie wysokiej jakości pasz gwarantujących dobrą kondycję i odporność w opracowanych programach żywieniowych, bioasekuracja, okresowa metafilaktyka z wykorzystaniem antybiotyków i sulfonamidów, stanowią nadal podstawę ochrony zdrowia ryb w gospodarstwach hodowlanych. Należy się jednak spodziewać, że chemioterapia będzie traktowana jako zabieg ostateczny, wtedy gdy zawiodą skuteczne metody zapobiegania. Dodatkowo wiadomo, że antybiotyki stosowane w akwakulturze mogą działać immunosupresyjnie na mechanizmy obronne, np.: oksytetracyklina, norfloksacyna, ciprofloksacyna, florfenikol. Potwierdziło to wiele badań prowadzonych w warunkach in vitro oraz in vivo (Sierosławska in. 2000, 2007, Terech-Majewska i in. 2006). Ograniczenia w stosowaniu antybiotyków stały się problemem globalnym, z uwagi na ich szkodliwość praktycznie dla wszystkich elementów środowiska przyrodniczego, jak również ograniczenie ich naturalnej biodegradacji (Harnisz 2013, 2015, Gothwal 2014). Ich stosowanie jest także ograniczane poprzez badania monitoringowe pozostałości substancji niedozwolonych w tkankach zwierząt konsumpcyjnych, w tym ryb (Szkucik i Maćkowiak-Dryka 2013). W środowisku wodnym istotnym zagrożeniem dla ryb są toksyny środowiskowe, pestycydy, metale ciężkie oraz związki ropopochodne, które także mogą osłabiać odporność ryb i usposabiać do różnych problemów zdrowotnych (Rymuszka i Siwicki 2004, Sierosławska i Rymuszka 2013). Metody ochrony zdrowia ryb ukierunkowane są głównie na kontrolę i ograniczenie występowania zagrożeń zdrowotnych. Realizowane programy prowadzą jedynie do ograniczenia ich występowania i często są niewystarczające do całkowitej likwidacji i dlatego wiele chorób utrzymuje się jako endemiczne, pomimo wieloletnich programów zwalczania. Wykorzystanie metody immunomodulacji, zwłaszcza w opracowaniach programów ochrony zdrowia w gospodarstwach wydaje się ważne, gdyż pozwala na włączanie ich podawania z uwzględnieniem wszystkich momentów krytycznych cyklu produkcyjnego (tab.1).