Długoterminowe zmiany w ichtiofaunie Dunajca
Leszek Augustyn
Ichtiofauna w niezakłóconym naturalnym środowisku wodnym charakteryzuje się równocześnie stabilnością i lokalną zmiennością, co oznacza, że chociaż liczebność ulega pewnym zmianom, to zmienność ta zachodzi wokół określonego zrównoważonego zagęszczenia, optymalnego w danym punkcie rzecznego kontinuum (Matthews i in. 1988, Grant i Kramer 1990, Anderson i in. 1995, Jackson i in. 2001). Zmiany te mogą występować regularnie o stałych amplitudach i okresach (oscylacje) lub nieregularnie o zmiennych przedziałach czasowych i natężeniu (fluktuacje). Oscylacje powodowane są głównie przez czynniki biotyczne (konkurencja i drapieżnictwo), natomiast fluktuacje przez czynniki abiotyczne, powodujące fizyczne zmiany siedlisk (Grossman 1982, Grossman i Freeman 1987, Jackson 1997). Głównym mechanizmem powodującym zmiany regulacji struktury zespołu ryb jest interaktywna segregacja (Freeman i in. 1988, Schlosser 1991), rozumiana jako zdolność do wzajemnego oddziaływania komunikujących się ze sobą różnogatunkowych organizmów zajmujących oddzielne, wydzielone przestrzenie w ramach danego siedliska (nisze) izolującego osobniki w tej przestrzeni (Gorman i Kar 1978, Moyle i Vondraček 1985, Jackson i in. 2001). Mechanizm ten powodowany jest głównie przez zmiany przepływu wód i materii organicznej, jej jakości fizykochemicznej, granulometrii osadów i termiki (Poff, Allan 1995). Czynniki zaburzające stabilność układów biotycznych mają najczęściej podłoże antropogeniczne (Welcomme i in. 1989). Do najbardziej drastycznych zalicza się:
przegradzanie rzek w celu ich wykorzystania energetycznego (Penczak i in. 1998, Bonner i Wilde 2000, Głowacki i Penczak 2000, Penczak i Gomes 2000, Menshutkin i Klekowski 2001, Bunn i Arthington 2002, Gehrke i in. 2002, Quinn i Kwak 2003, Penczak 2004, Penczak i Kruk 2005, Guenther i Spacie 2006, Augustyn i Bartel 2007, Hoagstrom i in. 2007, McCarthy i in. 2008, Taylor i in. 2008, Ugedal i in. 2008, Zogaris i in. 2012),
fragmentacja siedlisk poprzez poprzeczną zabudowę hydrotechniczną (jazy, tamy, stopnie), (Dynesius i Nilsson 1994, Rahel i in. 1996, Larinier 2000, Penczak i Gomes 2000, i in. 2001, Penczak i Kruk 2000, Oberdorff i in. 2001, Slavík i in. 2009, Skrzypczak i in. 2011, González i in. 2013),
dewastacja ekotonów poprzez regulacje i umocnienia brzegów (Agostinho i Zalewski 1995, Jones i in. 1999, Schiemer i in. 1995, Zalewski i in. 2001, Ward i Wiens 2001, Wootton i Gee 2001, Penczak 2001, Willis i in. 2005, Kruk 2006, Agostinho i in. 2008), w tym pobór kruszywa (Kukuła 2003),
zaburzenia reżimu przepływu poprzez pobór wody dla rolnictwa (nawodnienia), przemysłu i do zaopatrzenia ludności (Poff i Allan 1995, Baras i Lucas 2001, Marchetti i Moyle 2001, Pavlov i in. 2008, Cheek i Taylor 2016), w tym termiki wód (Daufresne i in. 2004, Buisson i in. 2008),
urbanizacja w zlewni (Weaver i Garman 1994, Morgan i Cushman 2005, Smith i Kraft 2005), w tym zanieczyszczenia punktowe (ścieki) i obszarowe (spływy rolnicze), (Hughes i Gammon 1987, Anderson i in. 1995, Quinn 1980, Kruk 2006, Marković i in. 2006, Rimet 2012, Augustyn i Nowak 2014a),
zmiany użytkowania gruntów (Johnston i Maceina 2009), w tym pasterstwo (Rahel i Hubert 1991) i wylesienie (Maret i in. 1977, Jones i in. 1999).
introdukcję gatunków obcych - inwazyjnych. (Gido i Brown 1999, Penczak 1999, Gozlan i in. 2003, Alcaraz i in. 2005, Vila-Gispert i in. 2005, Pimentel i in. 2005, Rahel i Olden 2008),
nadmierna eksploatacja (Burkhard-Holm i in. 2002, Lusk i in. 2003. Augustyn 2008, Augustyn i Nowak 2014b ) w tym kłusownictwo (Penczak i in. 2008).
W celu identyfikacji genezy zmian strukturalnych ichtiofauny krótkotrwały monitoring nie jest wystarczający (Quinn i Kwak 2003). Konieczne są badania w długich skalach czasowych (Boner i in. 2005 – 50 lat, Augustyn i Nowak 2014 a – 49 lat, Pivnička i Švátora 2001 – 45 lat, Gido i in. 2000 – 43 lata, Quist i in. 2005 – 41 lat, Gido i in. 2002 – 40 lat, Hughes i Gammon 1987 – 38 lat, Kruk 2006, Johnston i Maceina 2009, Patton i in. 1998, Kruk i Penczak 2000, Penczak i Kruk 2000, 2005 – 35 lat, Anderson i in. 1995 - 33 lata, Weaver i Garman 1994 – 32 lata, Quinn i Kwak 2003, Pool i Olden 2015 – 30 lat, Reid 2004, Steward i in. 2005, – 27 lat, Peňáz i in. 2009 – 26 lat, Cheek i Taylor 2016 – 24 lata, Paulovits i in. 2014, Říha i in. 2009 – 21 lat, Gehrke i in. 2002 – 20 lat).
Badania ichtiofaunistyczne w dorzeczu Dunajca intensywnie prowadzone są od drugiej połowy XX w., chociaż najwcześniejsze doniesienia pochodzą z końca XIX w. (Nowicki 1980a, 1983). Z tego również okresu pochodzą pierwsze słowackie wzmianki o rybach w Dunajcu, głównie za sprawą prac Hermana (1887) i z początku XX wieku Vutskitsa (1913). W latach 60. ub. stulecia pierwszej pełnej profesjonalnej inwentaryzacji ichtiofauny Dunajca dokonał Kołder (1964, 1967). Ze strony słowackiej badania ichtiofaunistyczne Dunajca i jego dopływów w tym czasie prowadzili Žitňan i Kašťák (1960), Kux i Weisz (1962) oraz Žitňan (1962). Były również prace poświęcone ichtiofaunie niektórych dopływów i rozmieszczeniu pojedynczych gatunków ryb (Solewski 1963a, 1963b, 1964, 1965, Skóra i Włodek 1969, Skóra 1972). W późniejszych latach zespoły ryb w niektórych odcinkach Dunajca badali: Bieniarz i Epler (1972), Pasternak i Skóra (1982), Starmach (1983/1984), Augustyn i Bieniarz 1995, ponownie Starmach (1998) oraz Jelonek i in. (2003b). Ichtiofaunę dopływów opracowano dla Popradu (Augustyn i in. 1996, Augustyn 2004), Łososiny (Augustyn i in. 2003) i Białej Tarnowskiej (Skóra i in. 1995, Jelonek i in. 2003a). Pełną inwentaryzację ichtiofauny całego Dunajca dokonali dopiero w latach 1989-1991, Włodek i Skóra (1992), a w 10 lat później Augustyn i Epler (2006). Z badań prowadzonych przez stronę słowacką na uwagę zasługują prace Košča i Košutha (1993, 1999), które oprócz jakościowo-ilościowej charakterystyki słowackich dopływów Dunajca zawierają także wyniki badań ichtiofauny granicznego odcinka Dunajca, oraz kolejne prace zespołu Jana Koščo z lat 2002-2007 (Koščo 2002, Koščo i in. 2007).
Celem tego opracowania jest prześledzenie zmian w składzie gatunkowym i strukturze dominacji ichtiofauny rzeki Dunajec w okresie od lat 60. XX wieku.