60-lecie badań hydroakustycznych w Instytucie Rybactwa Śródlądowego
Andrzej Hutorowicz, Lech Doroszczyk
Pracownia Hydroakustyki, Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza
W roku jubileuszu 70-lecia Instytutu Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza przypada też inny, skromny jubileusz 60-lecia badań hydroakustycznych prowadzonych w Instytucie. Zapoczątkował je w 1961 roku pracownik Zakładu Techniki Rybactwa, ówczesny mgr Wiktor Dembiński. W przygotowywanej pod kierunkiem prof. dr Stanisława Sakowicza rozprawie doktorskiej przedstawił metodę badań rozmieszczenia ryb pelagicznych w jeziorach za pomocą echosondy z uwzględnieniem czynników abiotycznych i biotycznych. Szeroko zakrojone badania sielawy, stynki i uklei prowadzone były w jeziorze Pluszne w latach 1961-1965. Obejmowały m.in. hydroakustyczne przeszukania wzdłuż wyznaczonych transektów, prowadzone w 1961 roku w odstępach miesięcznych (od kwietnia do listopada) w okresie dnia i nocy oraz prowadzone kilkakrotnie w okresie doby (tj. w dzień, o zachodzie słońca, w nocy, o wschodzie słońca i rano następnego dnia) w 1961 i 1962 roku, badania hydroakustyczno-połowowe przeprowadzone w czerwcu 1962 roku w jeziorach Narie, Łańsk, Isąg, Kośno, Limajno i Kierzlińskie, a także pierwsze w Polsce hydroaksutyczne badania przeprowadzone zimą (w lutym 1965 roku) poprzez otwory wybite w lodzie. Używano wtedy echosondy Elac-Echomat LAZ 13 C o częstotliwości 30 kHz (fot. 1), z zapisem echogramów na papierze ze skalą pionową (fot. 2), który przesuwał się ze stałą szybkością 16,8 mm/min. Na tej podstawie określano rzeczywistą długość transektu.
Wiktor Dembiński podjął próby wykorzystania w badaniach podwodnej kamery telewizyjnej, aparatu fotograficznego. Przeprowadził też analizy „przemieszczania się rejestrowanych obiektów pod wpływem płoszącego działania sztucznego światła” oraz płetwonurków. Identyfikacja organizmów żywych na echogramach prowadzona była na podstawie ruchu obiektów w kierunku odwrotnym do bodźca światła naturalnego lub sztucznego. Dobowe rozmieszczenie ryb opisane zostało na podstawie wyników połowowych i zapisów na echogramach. Uzupełniały je informacje o dobowych zmianach w pionowym rozmieszczeniu skorupiaków planktonowych (uzyskane na podstawie klasycznych badań hydrobiologicznych).
W wyniku tak prowadzonych badań możliwe było wyróżnienie dwóch typów rozmieszczenia sielawy w ciągu dnia, które autor rozprawy określał wyrażeniami „typ grupowo-skupiskowy” lub „typ ławicowy” oraz w nocy – „typ rozproszony”. Wiktor Dembiński wskazał godzinę, w której ławice zaczynają się rozpraszać, opisał zmiany sposobu rozmieszczenia dobowego sielawy wraz ze zmianami uwarstwienia termiczno-tlenowego jeziora w różnych porach roku, migracje dobowe sielawy w okresie tarła (podobnie jak w innych miesiącach w ciągu dnia skupia się w głębszych warstwach wody). Wykazał też, że zimą ryby pelagiczne zachowują się podobnie jak w innych porach roku – w dzień gromadzą się w głębszych warstwach wody, a rozpraszają się nocą (fot. 3). Warto podkreślić, że opublikowane w 1971 roku w Journal of Fish Biology wyniki tych pionierskich w Polsce badań były i są nadal cytowane w literaturze światowej (rys. 1) (Dembiński 1971).