Struktura zespołów ryb w mezotroficznych i eutroficznych jeziorach północnej Polski
Andrzej Kapusta1, Bartosz Czarnecki1, Arkadiusz Duda1, Joanna Hutorowicz1,
Sylwia Jarmołowicz1, Agnieszka Napiórkowska-Krzebietke1, Maja Prusińska1,
Konrad Stawecki1, Grzegorz Wiszniewski1, Elżbieta Bogacka-Kapusta2, Piotr Traczuk2
1Zakład Ichtiologii, Hydrobiologii i Ekologii Wód, Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza
2Zakład Rybactwa Jeziorowego, Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza
Żyzność wód, zwłaszcza stężenie składników odżywczych, oraz warunki morfometryczne jezior są uważane za ważne czynniki determinujące strukturę populacji ryb. W jeziorach północnej Polski zespoły ryb składają się zwykle z kilku gatunków, tj. okoń, Perca fluviatilis L., płoć, Rutilus rutilus (L.), ukleja, Alburnus alburnus (L.), szczupak, Esox lucius L., krąp, Blicca bjoerkna (L.), leszcz, Abramis brama (L.), Mniej liczne, choć rozpowszechnione są lin, Tinca tinca (L.), wzdręga, Scardinius erythrophthalmus L., jazgarz, Gymnocephalus cernua (L.) czy też różanka Rhodeus amarus (Bloch) (Czerniawski i in. 2015, Kapusta i Błoniarz 2021). W głębszych i mniej zeutrofizowanych jeziorach występuje sielawa, Coregonus albula (L.), a w zeutrofizowanych zbiornikach sandacz, Sander lucioperca (L.).
Najważniejszym czynnikiem naturalnym wpływającym na skład gatunkowy zespołów ryb jest morfometria zbiorników wodnych, definiowana powierzchnią i głębokością (Jeppesen i in. 2000, Olin i in. 2002, Mehner i in. 2007). Ogólnie w większych jeziorach i mocniej zeutrofizowanych występuje więcej gatunków. Bogactwo gatunkowe zespołów ryb w jeziorach jest silnie związane z obszarem, prawdopodobnie w wyniku większej złożoności i stabilności siedlisk w dużych jeziorach. Również antropogenicznie zwiększona produktywność i stan troficzny jezior wpływają na bogactwo gatunkowe i strukturę ichtiofauny (Jeppesen i in. 2000, Olin i in. 2002, Diekmann i in. 2005), a produktywność jezior była ważnym predyktorem liczebności i biomasy ryb (Mehner i in. 2005).
Zespoły ryb jeziorowych w Europie charakteryzują się regionalnie niskim bogactwem gatunkowym oraz małą zmiennością gatunkową między jeziorami. Na ogół są zdominowane tylko przez kilka eurytopowych gatunków, które są szeroko rozpowszechnione wzdłuż gradientu troficznego jezior (Ritterbusch i in. 2014). Tylko niewielka zmienność różnorodności gatunkowej oraz względnej liczebności gatunków jest związana ze zmiennymi morfometrycznymi, intensywnością użytkowania i położeniem geograficznym (Mehner i in. 2005, 2007, Volta i in. 2011).
Punktem wyjścia dla każdej oceny zasobów ryb jest koniecznie jakaś forma pobierania próbek. To, jak blisko ocena reprezentuje prawdziwy obraz rzeczywistej struktury zespołu ryb zależy od charakteru i skuteczności narzędzi do pobierania próbek, jak i metodologii analizy danych. Pobieranie próbek z populacji ryb może być bardzo skuteczne w małych strumieniach i zbiornikach wodnych, dlatego większość ilościowych badań ryb słodkowodnych została podjęta w takich siedliskach. Niemniej jednak większe systemy słodkowodne, takie jak jeziora, zbiorniki czy duże rzeki, mają niewspółmiernie większe znaczenie jako siedliska ryb.
Pobieranie próbek ryb w jeziorach jest często postrzegane jako trudne zadanie (Kubecka i in. 2008). Wiele narzędzi i strategii (tj. sieci skrzelowe, włoki, sieci pułapkowe, elektropołowy, wędkowanie itp.) zostało opracowanych, przetestowanych i zastosowanych w różnych środowiskach, a cele zostały ogólnie zdefiniowane w określonym kontekście (Leopold i Korulczyk 1975, Appelberg 2000). Niemniej jednak żadna metoda nie jest idealna. Kierując się problemami zakwaszenia wód, w latach 80. w Skandynawii opracowano programy monitorowania jezior, a następnie skalibrowano i ustandaryzowano metodę pobierania próbek przy użyciu sieci o wielu oczkach (sieci panelowe, wielooczkowe lub nordyckie), opartą na strategii losowego pobierania próbek, w celu oceny skupisk ryb w siedliskach bentosowych i pelagicznych (Appelberg 2000). Ta metoda zapewnia główne wskaźniki oceny zespołów ryb: oszacowanie bogactwa gatunkowego w całym jeziorze, względną ilościową liczebność ryb i biomasę wyrażoną jako połów na jednostkę nakładu (CPUE) oraz strukturę wielkościową zespołu ryb (Appelberg 2000). Ta procedura została ustandaryzowana i przyjęta przez wiele państw członkowskich UE do oceny skupisk ryb w jeziorach oraz zbiornikach wodnych na potrzeby Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW). Wiele krajów stosuje normę CEN 14757, samodzielnie lub w połączeniu z innymi urządzeniami. W pracy przedstawiono charakterystykę zespołów ryb w mezotroficznych i eutroficznych jeziorach północnej Polski uzyskanych przy użyciu sieci wielooczkowych.