Zbiorowiska zooplanktonu i ryb w przestrzennie izolowanych jeziorach lobeliowych
Elżbieta Bogacka-Kapusta1, Magdalena Bowszys2, Jakub Pyka3, Andrzej Kapusta3
1Zakład Rybactwa Jeziorowego, Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
2Katedra Turystyki, Rekreacji i Ekologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
3Zakład Ichtiologii, Hydrobiologii i Ekologii Wód, Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
Ubogie w składniki odżywcze miękkowodne jeziora lobeliowe, występujące w strefach umiarkowanej i borealnej półkuli północnej, mają wysoką wartość przyrodniczą (Murphy 2002). Niska zasobność w te składniki sprzyja występowaniu roślin należących do isoetydów, których coraz rzadsze występowanie jest wynikiem dopływu biogenów związanym z nasileniem urbanizacji i zmianami w użytkowaniu gruntów (Weckström i in. 2010). Najczęściej są to zbiorniki nieprzepływowe lub zasilane okresowymi ciekami. Specyficzne warunki fizyczno-chemiczne wód miękkowodnych jezior przejawiają się niskim zmineralizowaniem (przewodnictwo < 100 ĄScm-1), niedużą ilością wapnia, dużą przezroczystością wody, odczynem wody (pH) w granicach 5,5-7,5 oraz niskimi koncentracjami azotu i fosforu (Borowiak i in. 2020). Pod względem troficznym są to najczęściej jeziora oligotroficzne, mezotroficzne lub we wczesnym stadium dystrofii. W Polsce w większości tych zbiorników występują razem lub osobno charakterystyczne gatunki roślin, tj. lobelia jeziorna Lobelia dortmanna, poryblin jeziorny Isoëtes lacustris, poryblin kolczasty Isoe¨tes echinospora, brzeżyca jednokwiatowa Littorella uniflora, wywłócznik skrętoległy Myriophyllum alterniflorum (Kraska 2004). Dlatego w Polsce termin jeziora lobeliowe jest powszechnie używany w odniesieniu do jezior zasiedlonych przez jeden lub kilka z tych gatunków roślin. Ze względu na walory przyrodnicze stanowią siedlisko podlegające ochronie prawnej w ramach sieci Natura 2000 (Kolada i in. 2017). Jeziora lobeliowe charakteryzują się ogólnie niską różnorodnością bezkręgowców wodnych (Kuczyńska-Kippen i in. 2017) i niewielką liczbą ryb (Kapusta i Czarkowski 2016a). Dlatego od dawna uznawane są za nieprzydatne dla gospodarki rybackiej (Kraska i in. 1996). Niestety tylko nieliczne posiadają naturalny skład gatunkowy ichtiofauny, z populacjami niezmienionymi przez zarybienia i inne zabiegi gospodarcze (Heese 2000, Morzuch i Kapusta 2010, Kapusta i Czarkowski 2016a).
Określenie i wyjaśnienie struktury zespołów gatunków oraz ich przestrzennej i czasowej zmienności jest centralnym zagadnieniem ekologii. Liczne badania wykazały związki pomiędzy wieloma gradientami środowiskowymi a występowaniem różnych gatunków. Rozmieszczenie ryb w zbiornikach wodnych jest kontrolowane przez dostępność wód powierzchniowych, przy czym połączenia zbiorników wodnych ułatwiają przemieszczanie się ryb i kolonizację niezasiedlonych obszarów (Jackson i in. 2001, Olden i in. 2001, Laske i in. 2016, Kristensen i in. 2020). Analizując zespoły ryb w europejskich jeziorach stwierdzono, że klimat, cechy geologiczne oraz hydrologiczne wpływają na bogactwo gatunkowe oraz strukturę zespołów ryb wzdłuż gradientów środowiskowych w skali regionalnej (Brucet i in. 2013). Natomiast w skali lokalnej, oprócz jakości wody (Feiner i in. 2016), również fizyczna izolacja wpływa na bogactwo gatunkowe i skład zespołów ryb (Tonn i Magnuson 1982, MacDougall i in. 2018).
Zooplankton jest kluczowym ogniwem w wodnych sieciach pokarmowych, przenoszącym energię od producentów pierwotnych do konsumentów. Bogactwo gatunkowe zooplanktonu w jeziorach zależy przede wszystkim od czynników związanych z jego wielkością (Dodson 1992), produktywnością (Sługocki i Czerniawski 2018), temperaturą (Hessen i in. 2007), jakością wody (Jeppesen i in. 2000) i poziomem drapieżnictwa ryb (Hessen i in. 2006). Położenie i powierzchnia jeziora w otaczającym krajobrazie odgrywa znaczącą rolę w kształtowaniu bogactwa gatunkowego zooplanktonu, co sugeruje, że zjawiska dyspersji mogą to bogactwo zwiększać (HobFk i in. 2002, Dodson i in. 2005).