Ryby małocenne pod względem środowiskowym
Andrzej Kapusta
Zakład Ichtiologii, Hydrobiologii i Ekologii Wód, Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza
Określenie „gatunki małocenne” naturalnie interpretujemy w perspektywie ekonomicznej. Gatunki o niskiej wartości handlowej to takie, które nie podlegają współczesnemu rybołówstwu, zarówno w skali lokalnej, jak i regionalnej. W wodach morskich są to najczęściej gatunki stanowiące przyłów lub odrzuty (Guillen i in. 2018). Przyłowy (połów gatunków niedocelowych) i odrzuty (część przyłowu, która nie jest wykorzystywana i dlatego jest wyrzucana za burtę) są zjawiskiem globalnym, wynikającym z rybołówstwa i mają duże znaczenie w sektorze rybołówstwa. W szczytowym okresie odrzuty stanowiły 40% połowów ryb w morzach i oceanach (Borges 2015).
W wodach śródlądowych głównym celem zarządzania rybołówstwem jest ochrona i wzmocnienie naturalnych zasobów ryb. Podejmowane wysiłki mają na celu zapewnienie odpowiednich warunków tarła ryb. Zarządzanie to coś więcej niż tylko zarybianie (Arlinghaus i in. 2002). Wspieranie cennych zasobów rybnych może opierać się na renowacji ich środowisk bytowania (Sass i in. 2017), usuwaniu przeszkód w migracji ryb (Roni i in. 2005, Hitt i in. 2012) lub połowach mniej cenionych gatunków (Klemetsen i in. 2002). Ten ostatni element wykonywany jest w celu skorygowania struktury zespołu ryb. Takie podejście do zarządzania rybołówstwem wskazuje, które gatunki możemy kwalifikować do kategorii małocennych. Są to gatunki licznie występujące, a jednocześnie nie stanowiące obiektu intensywnych połowów rybołówstwa komercyjnego lub rekreacyjnego. W ujęciu ekologicznym są to gatunki eurytopowe, tj. ekologicznie słabo wyspecjalizowane, występujące w szerokim spektrum siedliskowym, znoszące duże wahania czynników środowiskowych, m.in. temperatury, odczynu wody, zawartości tlenu czy też zasolenia (Lampert i Sommer 2001). W wodach śródlądowych Polski gatunkami eurytopowymi są niektóre ryby karpiowate (płoć, ukleja, krąp, leszcz, słonecznica) czy okoniowate (okoń, jazgarz). Pod względem rozrodczym są to gatunki należące do grupy fito-litofili, nie wykazujących preferencji w odniesieniu do substratu tarłowego (Balon 1975, 1990). Najczęściej są to gatunki charakteryzujące się dużą płodnością względną, co przy tolerancji na wahania czynników środowiskowych, predysponuje je do osiągnięcia znacznej liczebności w różnych ekosystemach wodnych. Ich udział w jeziorach wzrasta wraz ze wzrostem stanu troficznego. Zwykle dominują w strukturze zespołów ryb w jeziorach o zaawansowanym stanie eutrofizacji. Druga cecha powyższych gatunków związana jest ze składem diety. Odżywiają się zooplanktonem, przynajmniej przez znaczną część cyklu życiowego. Ta cecha została wykorzystana w zabiegach biomanipulacji, która polega na celowych działaniach zmierzających do przebudowy sieci troficznej ekosystemu jeziornego w celu poprawy jakości wody (Jeppesen i in. 2012). Usuwanie ryb planktonożernych prowadzi do wzrostu biomasy zooplanktonu, przede wszystkim dużych form filtrujących, a w efekcie do redukcji biomasy fitoplanktonu i wzrostu przezroczystości wody.
Rozpatrując ryby małocenne w ujęciu środowiskowym należy jeszcze zwrócić uwagę na problem obcych gatunków ryb, w szczególności na gatunki inwazyjne. W wodach śródlądowych Polski odnotowano występowanie ponad 40 obcych gatunków ryb, spośród których 17 tworzy rozradzające się populacje, a lista obcych gatunków ryb w wodach śródlądowych Polski nie została zamknięta (Grabowska i in. 2010). Z występowaniem egzotycznych gatunków ryb wiążą się niekorzystne zmiany w ekosystemach wodnych, również wśród rodzimej ichtiofauny (Britton i in. 2011). Z obszaru Polski opisanych jest kilka przypadków niekorzystnych zmian związanych z wprowadzeniem obcych gatunków ryb (Witkowski i Grabowska 2011). W podgrzewanych jeziorach konińskich wprowadzenie dużej ilości ryb roślinożernych, szczególnie amura białego, doprowadziło do degradacji tarlisk, miejsc rozwoju i żerowisk gatunków fitofilnych (Wilkońska 1988). Natomiast w Wielkopolsce kilka lat po wprowadzeniu ryb roślinożernych odnotowano spadek odłowów kilku gatunków. Trawianka w niewielkim zbiorniku wodnym w ciągu jednego roku całkowicie wytępiła podlegającą ścisłej ochronie gatunkowej strzeblę błotną (Wałowski i Wolnicki 2010). Inwazyjne gatunki obce uważane są za jedną z głównych przyczyn wymierania gatunków rodzimych i utraty bioróżnorodności ekosystemów wodnych, dlatego możemy je uważać za gatunki małocenne.