Stan wiedzy na temat kontrolowanego rozrodu wybranych gatunków ryb rzadkich i chronionych w Polsce
Maciej Rożyński, Zdzisław Zakęś
Zakład Akwakultury, Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza – PIB
W ostatnich dziesięcioleciach obserwuje się znaczący wzrost antropopresji na środowisko naturalne. Wymienić można szereg oddziaływań człowieka charakteryzujących się degradującym wpływem na przyrodę. Do głównych takich oddziaływań z pewnością można zaliczyć urbanizację terenów, intensywne nawożenie w rolnictwie, uwalnianie ścieków bytowych i przemysłowych do wód powierzchniowych, meliorację rzek i tworzenie sztucznych piętrzeń wody. Wszystkie te negatywne z punktu widzenia środowiska naturalnego działania przyczyniają się do wzrostu poziomu biogenów wód powierzchniowych, co bezpośrednio wpływa na intensyfikację eutrofizacji i starzenie się/zanikanie zbiorników wodnych (Lemley i Adams 2018). Do czynników przyczyniających się do pogorszenia stanu środowiska i warunków bytowych ichtiofauny należy zaliczyć też introdukcje obcych/inwazyjnych gatunków, zajmujących nisze ekologiczne gatunków rodzimych, niekontrolowaną zabudowę brzegów jezior i rzek, nieracjonalną gospodarkę rybacką, presję wędkarską i kłusownictwo (Bartel 2016). Wspomnieć należy również o negatywnym oddziaływaniu innych gatunków zwierząt, np. kormorana zwyczajnego (Phalacrocorax carbo) czy bobra europejskiego (Castor fiber) (Traczuk i in. 2016). W wyniku często synergicznego oddziaływania ww. czynników niszczeniu ulegają miejsca, gdzie populacje dziko żyjących gatunków ryb przystępują do naturalnego rozrodu (Brysiewicz i in. 2012). Niszczeniu ulegają również miejsca naturalnego występowania niektórych gatunków ryb, co skutkuje ograniczeniem ich liczebności i zasięgu występowania, a czasami prowadzi nawet do całkowitego ich wyginięcia. W rezultacie niektóre gatunki ryb występujące w Polsce już zostały lub zostaną w najbliższym czasie wpisane na listę gatunków ginących lub zagrożonych wyginięciem. W Polsce zgodnie z obwieszczeniem Ministra Środowiska z dnia 21 listopada 2022 r. ochronie podlega 16 gatunków ryb słodkowodnych (Anonim 2022). Z tego cztery gatunki są objęte ochroną ścisłą, natomiast 12 innych jest objętych ochroną częściową (Traczuk i in. 2023). Z kolei na czerwonej liście polskich kręgowców znajdują się 32 gatunki ryb (Głowaciński 2022). Zgodnie z tą listą trzy gatunki są definiowane jako zanikłe lub prawdopodobnie zanikłe. Kolejne dwa gatunki są zaliczane do gatunków krytycznie zagrożonych. Następne trzy taksony uważa się za zagrożone. Jedenaście gatunków ryb zalicza się do grupy narażonych na wyginięcie, a sześć taksonów jest bliskich zagrożenia. Jedynie jeden gatunek jest uważany za gatunek najmniejszej troski. W celu przeciwdziałania tym niepokojącym skutkom opracowuje się programy ochrony poszczególnych gatunków ryb, które mogą polegać na: ochronie miejsc naturalnego występowania, ochronie miejsc dzikiego rozrodu, opracowywaniu metod tarła przeprowadzanego w warunkach sztucznych lub kontrolowanych i zarybianiu materiałem wyprodukowanym w obiektach akwakultury (Brown i Laland 2001, Wolnicki i in. 2015).
W prezentowanym opracowaniu zebrano podstawowe, dostępne informacje na temat aktywnej ochrony gatunków cennych ekologicznie, które głównie z uwagi na brak znaczenia gospodarczego nie były lub nie są obiektem prac ukierunkowanych na opracowanie biotechnik ich kontrolowanego rozrodu i produkcji materiału zarybieniowego. Uwzględniono w nim przede wszystkim gatunki ryb słodkowodnych występujących w wodach śródlądowych Polski, które na terytorium naszego kraju są objęte ochroną ścisłą lub częściową, a co do których nie funkcjonują programy ochrony czynnej lub są one we wczesnej fazie opracowywania, np. zarybienia materiałem wyprodukowanym w warunkach kontrolowanych/sztucznych.