Ochrona zagrożonych ryb rzecznych przed drapieżnikami (ProtectFish)
Niels Jepsen1, Carola Winkelman2, Thomas Bregnballe3, Kurt Pinter4, Martin Čech5, Karl Lundström6, Pietro Volta7, Elise Regairaz8, Piotr Parasiewicz9, Andrzej Kapusta9
1Sekcja Rybołówstwa Słodkowodnego i Ekologii, Państwowy Instytut Zasobów Wodnych, Duński Uniwersytet Techniczny, Dania
2Uniwersytet w Koblencji, Niemcy
3Uniwersytet Aarhus, Dania
4Uniwersytet Zasobów Naturalnych i Nauk Przyrodniczych (BOKU, Austria)
5Instytut Hydrobiologii, Centrum Biologii Czeskiej Akademii Nauk, Czechy
6Szwedzki Uniwersytet Rolniczy (SLU), Szwecja
7Instytut Badań Wody (CNR), Włochy
8Aliénor SPRL, Belgia
9Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza – Państwowy Instytut Badawczy
Ekosystemy słodkowodne utrzymują dużą część światowej różnorodności biologicznej, ale jednocześnie rozmieszczenie i cechy wielu ważnych gatunków i siedlisk są nadal słabo poznane. Wiele gatunków ryb żyjących w rzekach jest w bardzo złym stanie ochrony, a nawet te, które podlegają prawnej ochronie, nie są regularnie monitorowane (Radinger i in. 2019). W przypadku wielu gatunków ryb rzecznych w każdym dorzeczu występują populacje ryb przystosowanych lokalnie, które różnią się genetycznie od innych populacji. Ewolucyjnie lokalne populacje mają takie samo znaczenie jak poszczególne gatunki, więc każda utrata jednej lokalnej populacji może być postrzegana jako utrata różnorodności biologicznej, nie tylko lokalnie, ale globalnie.
Zagrożenia dla gatunków ryb rzecznych są wielorakie i wszechobecne, obejmując tamy, zmienioną hydromorfologię, zanieczyszczenia chemiczne i organiczne, a także nadmierną eksploatację. Jednak niedawny znaczny wzrost presji drapieżników dodatkowo zwiększył presję na ryby rzeczne, nawet w zdrowych, najmniej dotkniętych lub odtworzonych obszarach. W UE drapieżnictwo może być główną przyczyną powszechnej utraty populacji lipienia (Thymallus thymallus) wymienionego w dyrektywie siedliskowej (Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory). Wśród zarządców i interesariuszy istnieje prawdziwe i powszechne zaniepokojenie dotyczące ochrony dzikich populacji ryb rzecznych przed niezrównoważoną presją drapieżników. Właśnie lipień jest przykładowym gatunkiem, którego stan populacji jest zły ze względu na presję ptaków rybożernych. W większości europejskiego zasięgu stan zachowania populacji lipieni został oceniony jako zły lub nieodpowiedni (rys. 1). Bardzo wymownym przykładem jest stan populacji lipienia w rzece Enns (Austria). Przed pojawieniem się zimujących kormoranów zagęszczenie lipienia w tej rzece wynosiło około 150 kg/ha. W 1995 roku kormorany zaczęły zimować nad rzeką i polować na ryby. W efekcie drapieżnictwa kormoranów populacja lipienia załamała się, a zagęszczenie spadło do około 10 kg/ha.
Konflikty związane z ochroną ryb i drapieżnictwem były intensywne przez dziesięciolecia w większości państw członkowskich Unii Europejskiej (UE). Pomimo środków ochronnych, w tym odstrzału kormoranów, konflikty pozostały identyczne. Badania naukowe wykazały, że główną przyczyną powszechnej utraty populacji lipienia czy pstrąga marmurkowego (Salmo marmoratus) było drapieżnictwo ze strony kormoranów (Jepsen i in. 2018, Govedič i in. 2022). Z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że mają one taki samy wpływ na wiele populacji ryb rzecznych. Dlatego wśród zarządców i zainteresowanych stron istnieje prawdziwa obawa o to, jak chronić dzikie populacje ryb rzecznych przed niezrównoważoną presją drapieżników. W skali UE zagrożenie nadmierną presją zwierząt rybożernych dotyczy takich chronionych gatunków jak: łosoś atlantycki (Salmo salar), brzana (Barbus barbus), głowacica (Hucho hucho), pstrąg śródziemnomorski (Salmo cettii), szczupak południowy (Esox cisalpinus), lipień, czy pstrąg marmurkowy (Santoul 2005, Koed i in. 2006, Delmastro i in. 2015, Ovegĺrd i in. 2021, Govedič i in. 2022). Ogólnie rzecz biorąc, co najmniej 37% europejskich ryb słodkowodnych jest zagrożonych w skali kontynentu, a 39% jest zagrożonych na poziomie UE. Jest to jeden z najwyższych poziomów zagrożenia spośród wszystkich głównych grup taksonomicznych. Wiele gatunków ryb rzecznych jest w bardzo złym stanie ochrony, a nawet te, które są chronione np. przez dyrektywę siedliskową, nie są regularnie monitorowane i często brakuje dokumentacji trendów i stanu populacji. Według niedawno zaktualizowanego Living Planet Index (LPI) (Deinet et al. 2024), monitorowane populacje słodkowodnych ryb wędrownych, zmniejszyły się o 81% w latach 1970-2020, co odpowiada rocznemu spadkowi o 3,3%. Nadmierna eksploatacja, rozprzestrzenianie się gatunków inwazyjnych i chorób, zanieczyszczenie, zmiana klimatu oraz zmiana, utrata i degradacja siedlisk to tylko niektóre z głównych zagrożeń szkodzących rybom wędrownym. Presja zwierząt rybożernych w siedliskach niedawno zasiedlonych przez kormorana jest nowym czynnikiem negatywnie wpływającym na ryby.
Niedawno rozpoczęty projekt pt. Protecting threatened river fish against predation (ProtectFish), finansowany przez UE ma na celu analizę populacji kormorana (Phalocorax carbo sinensis) i jego wpływu na populacje ryb rzecznych wymienionych w dyrektywie siedliskowej UE. W projekcie zostaną opracowane i przetestowane działania ochronne na przykładzie kormorana i lipienia. Przeprowadzone zostaną eksperymenty terenowe na małą i dużą skalę w celu zmierzenia wpływu zmniejszenia presji drapieżniczej kormoranów na populacje ryb. W projekcie zbadamy podłoże konfliktów, szacując obecny stan populacji kormoranów i lipienia w UE, a także określimy ilościowo wpływ kormoranów. Wyniki projektu ProtectFish bezpośrednio przyczynią się do osiągnięcia celów unijnej strategii ochrony różnorodności biologicznej, sieci Natura 2000 i Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW), a także do poprawy adaptacyjnego zarządzania przyrodą na poziomie lokalnym.