Realizacja Planu Działań HELCOM na rzecz odbudowy i ochrony jesiotra bałtyckiego (Acipenser oxyrinchus) w Polsce
Andrzej Kapusta1, Elżbieta Bogacka-Kapusta2
1Zakład Ichtiologii, Hydrobiologii i Ekologii Wód, Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza – PIB
2Zakład Rybactwa Jeziorowego, Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza – PIB
Ryby jesiotrokształtne reprezentują unikatową i reliktową grupę kręgowców. Bezpośredni przodkowie jesiotrów występowali w okresie jurajskim, a więc około 200 mln lat temu. W swojej długotrwałej historii naturalnej jesiotry przeżyły drastyczne zmiany środowiskowe, które były tragiczne dla wielu grup zwierząt. Aktualnie stan populacji zachowania jesiotrów jest zły. Międzynarodowe organizacje ochrony przyrody wzywają rządy do zaprzestania przymykania oka na wymieranie jesiotrów i wiosłonosów. Pierwsza na świecie kompleksowa ocena gatunków od ponad 13 lat, wydana przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN), potwierdza, że wszystkie 26 pozostałych gatunków jest obecnie zagrożonych wyginięciem. Ocena przeprowadzona przez członków Grupy Specjalistycznej ds. Jesiotrów IUCN podkreśla, że prawie dwie trzecie gatunków jesiotrów i wiosłonosów jest obecnie krytycznie zagrożonych i umieszczona na Czerwonej liście gatunków zagrożonych IUCN. Dlatego jesiotry są najbardziej zagrożoną grupą gatunków na świecie. Najnowsza ocena specjalistów IUCN oficjalnie potwierdza wyginięcie wiosłonosa chińskiego (Psephurus gladius), wyginięcie w środowisku naturalnym jesiotra koreańskiego (Acipenser dabryanus) oraz regionalne wyginięcie szypa (Acipenser nudriventris) w Dunaju. Najważniejsze przyczyny spadku liczebności i wymierania jesiotrów to przełowienie, zanieczyszczenia i przekształcenia siedlisk.
Jesiotr bałtycki (Acipenser oxyrinchus) stanowi przykład bliskich relacji biogeograficznych między Ameryką Północną a Morzem Bałtyckim. Aktualnie przyjmuje się, że jesiotry zasiedlające dawniej Morze Bałtyckie były przedstawicielem najbardziej wysuniętej na północ populacji amerykańskiego gatunku Acipenser oxyrinchus, a nie gatunku Acipenser sturio, jak wcześniej przypuszczano (Artyukhin i Vecsei 1999). Status taksonomiczny jesiotra zasiedlającego basen Morza Bałtyckiego został wyjaśniony dopiero w 2002 r., chociaż podobieństwo do amerykańskiego jesiotra zostało wcześniej dostrzeżone (Thikhi 1929). Problem statusu taksonomicznego był wielokrotnie poruszany w różnych publikacjach (Magnin 1963, Debus 1999, Gröger i Debus 2000, Arthyukin i Vecsei 2000), ale dopiero genetyczna identyfikacja okazów muzealnych i materiałów wykopaliskowych udowodniła obecność dwóch gatunków jesiotrów w Morzu Północnym i Bałtyckim (Ludwig i in. 2002). Kolejne badania genetyczne wykazały, że A. oxyrinchus znacznie wcześniej występował w europejskich wodach. Obecnie przyjmuje się, że A. oxyrinchus zasiedlił europejskie wody po ostatnim maksimum glacjalnym. Prawdopodobnie w pierwszej kolejności zasiedlił francuskie wybrzeże Atlantyku (Nikulina i Schmölcke 2016), a następnie basen Morza Bałtyckiego (Popović i in. 2014). W Bałtyku A. oxyrinchus został wytępiony na przełomie XIX i XX wieku.
Aktualnie wyróżnia się dwa podgatunki A. oxyrinchus. Nominatywny gatunek Acipenser oxyrinchus oxyrinchus występuje wzdłuż wybrzeża Atlantyku, od Rzeki Świętego Jana na Florydzie do Rzeki Świętego Wawrzyńca w Kanadzie. Gatunek jest podzielony na 4 odrębne segmenty populacji (DPS), które różnią się haplotypem na obszarze od południa do północy (Waldmann i in. 2002). Populacje północne, występują od rzeki Hudson na południu, po Rzekę Świętego Wawrzyńca na północy (Wirgin i in. 2000). Na południu areału, w Zatoce Meksykańskiej, występuje podgatunek A. oxyrinchus desotoi. Szczegółowe badania genetyczne historycznych materiałów pochodzących z wykopalisk w basenie Morza Bałtyckiego oraz jesiotrów aktualnie występujących u wschodnich wybrzeży Ameryki Północnej pozwoliły na identyfikację najbardziej spokrewnionych populacji. Analizy genetyczne wykazały, że wymarła bałtycka populacja najbardziej spokrewniona była z populacją północną wstępującą na tarło do kanadyjskich rzek – Świętego Jana i Świętego Wawrzyńca.
Celem opracowania jest przedstawienie problematyki związanej z ochroną jesiotra bałtyckiego oraz założeń planu działań ochronnych opracowanych przez grupę specjalistów ds. jesiotrów.