Stanisław Cios, 2007 - Ryby w życiu Polaków od X do XIX w. - Wyd. IRS, s. 252
Wstęp
„Prowadzę was teraz, kochani Ziomkowie, do klasy bardzo ważnej stworzeń, która najbieglejszych fizyków jeszcze długo trudnościami swymi dręczyć będzie. Ryby teraz rozważać będziemy, bez których większa część ludzi, osobliwie tych, co nad morzami i w zimnych oraz nieżyznych krajach mieszkają, żyć by nie mogli” (Sandner 1786).
Współcześnie wiedza na temat fauny Polski w dawnych czasach jest mała. Można to wiązać z niewielką liczbą dawnych prac przyrodniczych, a także brakiem szerszego zainteresowania ze strony współczesnych badaczy. Większość badań nad historią zoologii sprowadza się do badań historii nauki, czyli działalności przyrodników. Ten stan rzeczy wynika z niewielkiej ilości łatwo dostępnych materiałów, które mogłyby stanowić podstawę prac historyczno-przyrodniczych.
Do najpospolitszych i mających największe znaczenie gospodarce zwierząt w Polsce należały ryby. Jednakże zdecydowana większość prac z historii rybactwa była poświęcona gospodarce stawowej, cechom rybackim i niektórym technikom połowu. W zasadzie najwięcej publikacji poświęconych rybom w dawnych czasach, głównie średniowiecza, jest z zakresu archeoichtiologii.
Celem niniejszej pracy jest próba częściowego wypełnienia luki w naszej wiedzy o dawnej ichtiofaunie. W szczególności autor podjął się próby określenia znaczenia ryb w dawnej Polsce. Opisano więc szereg kwestii związanych z konsumpcją i ochroną ryb, a także ich rolę jako przedmiotu handlu i składnika obciążeń feudalnych, oraz stosunek do nich i sposobu ich pozyskania. Szczegółowo omówiono poszczególne gatunki ryb, na ile pozwalały dostępne materiały.
Znajomość problematyki dawnego rybactwa ma znaczenie nie tylko dla poznania stosunków społeczno-gospodarczych w przeszłości, ale również dla współczesnych badań faunistycznych i analizy wpływu działań gospodarczych na środowisko naturalne. Pozwala lepiej zrozumieć między innymi zmiany w wielkości populacji i zasięgu występowania niektórych gatunków ryb spowodowane działalnością człowieka. Wiedzę z historii rybactwa wykorzystuje się również w badaniach lingwistycznych, etnograficznych i archeologicznych.
Praca obejmuje zasadniczo okres od średniowiecza do lat 70. XIX w., choć odniesiono się także do okresu od końca paleolitu do średniowiecza. Za takim zakresem czasowym przemawiają następujące argumenty:
Regularne badania nad naszą ichtiofauną rozpoczęto dopiero w połowie XIX w. (głównie Wałecki 1863a, b, 1864). Następnie silny impuls badaniom nadało powstanie Krajowego Towarzystwa Rybackiego w Krakowie w 1879 r.
Do drugiej połowy XIX w. w Polsce zachowało się wiele elementów tradycyjnego rybactwa i zwyczajów z nim związanych. Ostateczny rozpad feudalizmu w naszym kraju przypada bowiem na lata 60. XIX w.
Największe zmiany w naszej ichtiofaunie zaszły w XIX w., głównie pod wpływem zanieczyszczenia wód otwartych ściekami przemysłowymi, a także w efekcie zmian w środowisku związanych z rozwojem rolnictwa. Jest to szczególnie zauważalne w przypadku ryb łososiowatych (Cios 2003b).
Zasięg geograficzny pracy zasadniczo obejmuje obecne terytorium Polski. Jednakże z uwagi na zmiany terytorialne kraju w opisywanym okresie konieczne jest uwzględnienie również informacji z ziem Polski w granicach z XVII i XVIII w. Przemawiają za tym liczne i wartościowe zapisy z dawnej wschodniej części kraju, pozwalające lepiej zrozumieć stosunek Polaków do ryb, ich połowu i konsumpcji. Ponadto wiele zapisów, zwłaszcza zawartych w poezji i prozie, trudno jest przypisać do konkretnych terenów, choć większość informacji z pewnością dotyczy okolic położonych w dorzeczu Wisły. Relatywnie mało jest natomiast informacji w języku polskim dotyczących dorzecza Odry i Pomorza. Poznanie sytuacji na tych terenach wymaga sięgnięcia do źródeł niemieckich.
W pracy uwzględniono ryby słodkowodne, dwuśrodowiskowe (bieługę, certę, ciosę, jesiotra, łososia i węgorza) i niektóre morskie, w tym gatunki importowane (dorsza, flądrę, sztokfisza i śledzia). Ujęto też minogi, nie będące rybami, ale z zasady traktowane łącznie z nimi w rybactwie. Układ systematyczny i nazewnictwo ryb przyjęto za pracą „Ryby słodkowodne Polski“ (2000).
Spis treści
Wstęp 5
Rozdział I. Charakterystyka źródeł 7
Rozdział II. Ryby w życiu społecznym 11
2.1. Konsumpcja ryb do XIX w. 11
Okres do IX w. 11
Okres od X do XVI w. 12
Okres od XVII do XIX w. 16
Rola ryb z wód otwartych 25
2.2. Początki racjonalnego gospodarowania zasobami rybnymi 27
2.3. Niektóre sposoby szczególnego wykorzystania ryb 32
Ryby jako dar 32
Ryby jako prowiant dla wojska 35
Spożycie ryb na Wigilię 37
2.4. Stosunek społeczeństwa do ryb i ich połowu 39
Pozycja rybaka i rybołówstwa 39
Połów ryb w celach rekreacyjnych 47
Połów na wędkę 48
Pozostałe metody połowu rekreacyjnego 54
Połów ryb a myślistwo 57
Zainteresowanie rybami wyższych sfer w Polsce 59
Rozdział III. Ryby w życiu gospodarczym 63
3.1. Handel rybami 63
Handel wewnętrzny 63
Handel zagraniczny 70
3.2. Przetwórstwo i konserwacja ryb 76
3.3. Świadczenia z tytułu wykonywania prawa połowu ryb 82
Czynsz 84
Danina 88
Robocizna 95
Społeczne i ekonomiczne skutki wysokich podatków w rybołówstwie 98
Rozdział IV. Społeczne i gospodarcze znaczenie poszczególnych gatunków 103
Uwagi końcowe 187
Słowniczek niektórych terminów rybackich 193
Wykaz skrótów 195
Pozostałe źródła i literatura 203