Wincenty Kilarski - Zarys anatomii i histologii ryb doskonałokostnych - Wyd. IRS, s. 272
Przedmowa
O ile autorowi wiadomo, to na światowym rynku księgarskim jest niewiele książek poświęconych wyłącznie histologii ryb. Osobiście znam jedynie dwa wydania zbiorowego dziełka autorów japońskich pt. An Atlas of Fish Histology, pod redakcją F. Takashimy i T. Hibiya (Gustav Fischer Verlag, Tokyo, Stuttgart, New York, 1982, 1995).
Nieco lepiej przedstawia się stan literatury poświęconej anatomii ryb. Opracowanie Wilhelma Hardera z roku 1947 Anatomie der Fische doczekało się w roku 1976 tłumaczenia na język angielski i zostało wydane pod tytułem Anatomy of Fishes (E. Schweizerbart, Stuttgart). Niepodobna pominąć milczeniem wielotomowego dzieła uczonych francuskich – TraitJ de Zoologie pod redakcją P. GrassJ (Mason, Paris 1956), w którym trzy tomy (Agnathes et poissons) przeznaczono na omówienie systematyki i morfologii ryb. Rybom spodoustym i kręgoustym poświęcone jest monumentalne dzieło E. Suworowa – Podstawy ichtiologii (PWN 1954), którego tytuł zapowiada wyczerpujące, jak na owe lata, informacje z dziedziny biologii i morfologii ryb jako szeroko rozumianej grupy strunowców. Spośród polskich autorów należy wymienić książkę Marii Brylińskiej (PWN 1986) pt. Ryby słodkowodne Polski oraz jej drugie wydanie w roku 2000. Autorka przedstawia w jednym z rozdziałów krótki zarys wybranych zagadnień z anatomii ryb, aby dalej opisywane struktury anatomiczne wykorzystać do opisów taksonomicznych, których ta książka głównie dotyczy. Polskiego opracowania omawiającego łącznie anatomię oraz histologię narządów ryb nie znalazłem. Trzytomowa praca Przedstrunowce i strunowce pod redakcją Z. Grodzińskiego, wydana przez PWN w roku 1979, omawia w jednej części zagadnienia związane z anatomią, embriologią i systematyką ryb, ale prawie zupełnie pomija wiadomości z histologii i cytologii narządów. Prawie ćwierć wieku upłynęło od trzeciego wydania książki pod redakcją Zygmunta Grodzińskiego pt. Anatomia i embriologia ryb (PWRiL 1981). Książka spotkała się z życzliwym przyjęciem czytelników, głównie studentów biologii i rolnictwa oraz ludzi zainteresowanych biologią ryb niezajmujących się zawodowo rybactwem. Szybki postęp w naukach spowodował, że książka Grodzińskiego powinna zostać całkowicie przeredagowana, zmieniona i wydana powtórnie. Niestety z sześciu autorów, którzy byli jej twórcami żyje jeszcze tylko dwóch. Zebranie obecnie tak dużego grona specjalistów, którzy chcieliby dokonać tego zadania, okazało się trudne.
Od zarania badań nad rybami morfologia była kluczem do poznania ich biologii. Mimo że obecna epoka koncentruje się głównie na opisywaniu zjawisk życiowych u ich podstaw molekularnych i do badań tych procesów zostały zaprzęgnięte potężne molekularne techniki badawcze, to znajomość struktury narządów i tkanek na poziomie komórkowym zawsze pozostanie podstawą do zrozumienia molekularnych mechanizmów życia.
Przystępując do przygotowania Zarysu anatomii i histologii ryb doskonałkostnych autor musiał założyć cały szereg ograniczeń. Po pierwsze książka zawiera opisy narządów głównie ryb doskonałokostnych, żyjących w wodach słodkich z obszarów środkowoeuropejskich. W niewielkim stopniu czytelnik znajdzie odniesienia do ryb morskich, a jedynie w szczególnie ważnych i biologicznie uzasadnionych przypadkach autor odwołuje się do ryb tzw. egzotycznych, pochodzących z różnych akwenów świata. Opisy histologiczne i cytologiczne narządów zostały opracowane na przykładzie głównie ryb rodzimych lub kosmopolitycznych, które są powszechnie znane przeciętnemu czytelnikowi albo ryb gospodarczo użytecznych. Opracowanie jest dziełem jednego autora, co w dużym stopniu ogranicza prezentowaną wiedzę. Jednak autor ma nadzieję, że podręcznik Zarys anatomii i histologii ryb doskonałokostnych zapełni, przynajmniej w minimalnym stopniu, lukę, jaka istnieje w polskim piśmiennictwie rybackim, a krytyka, która może się pojawi, pozwoli autorowi ocenić swoją wiedzę.
Spis treści
Przedmowa 7
1. Ogólna charakterystyka ryb
1. 1. Krótki zarys systematyki ryb
1. 2. Siedlisko ryb
1. 3. Rozmiary i kształt ciała
1. 4. Sposoby poruszania się
1. 5. Rozród
1. 6. Pokarm
2. Budowa zewnętrzna i stosunki przestrzenne pomiędzy głównymi narządami
w jamie ciała
2. 1. Budowa zewnętrzna
2. 2. Topografia narządów wewnętrznych
3. Podstawowe elementy narządów i tkanek – komórki
3. 1. Komórka i jej podstawowe funkcje
3. 2. Podstawowe składniki komórki – organelle
Błona komórkowa
Jądro komórkowe
Jąderko
Mitochondria
Aparat Golgiego
Siateczka śródplazmatyczna
Endosomy i lizosomy
Peroksysomy
Szkielet komórkowy
4. Podstawowe rodzaje tkanek
4. 1. Nabłonki, ich pochodzenie i rola
Typy nabłonków
Polaryzacja komórek nabłonkowych
Połączenia międzykomórkowe
4. 2. Tkanka łączna
Substancja międzykomórkowa
Komórki tkanki łącznej
Typy tkanek łącznych
Tkanka łączna włóknista luźna
Tkanka łączna włóknista zwarta o utkaniu nieregularnym 31
Tkanka łączna włóknista o utkaniu regularnym 31
Tkanka tłuszczowa
Tkanki oporowe
Struna grzbietowa
Tkanka chrzęstna
Tkanka kostna
Krew
Erytrocyty
Leukocyty
Granulocyty obojętnochłonne (neutrofile lub heterofile)
Granulocyty kwasochłonne (eozynofile)
Granulocyty zasadochłonne
Limfocyty
Monocyty
Trombocyty
4. 3. Tkanki mięśniowe
Mięśnie gładkie (wisceralne albo trzewiowe)
Mięśnie szkieletowe – dowolne
Proces skurczu mięśnia
Inicjacja procesu skurczu mięśnia
Mięsień sercowy
4. 4. Tkanka nerwowa
Neurony i komórki glejowe
5. Szkielet
5. 1. Szkielet osiowy
Kręgi, żebra i ości
Ości
5. 2. Czaszka
5. 3. Szkielet płetw
Szkielet płetw nieparzystych
Szkielet płetw parzystych
6. Układ mięśniowy
Mięśnie głowy i płetw
7. Układ nerwowy
7. 1. Mózg i rdzeń kręgowy
7. 2. Nerwy obwodowe
7. 3. Nerwy czaszkowe
7. 4. Układ autonomiczny (współczulny)
7. 5. Narządy zmysłów
Narządy linii nabocznej
Elektroreceptory
Narządy smakowo-dotykowe
Narządy węchu
Narządy równoważno-słuchowe
Pomocniczy narząd wzmacniający bodźce akustyczne
Na czym polega działanie aparatu Webera?
Narządy wzroku
Szczegółowa budowa komórek siatkówki oka
8. Skóra
8.1. Naskórek i jego pochodne
8.2. Wytwory naskórka
8.3. Skóra i jej wytwory
Łuski i tarczki kostne
Komórki barwnikowe, chromatofory
Pochodzenie barw ryb i mechanizm zmiany barw
9. Układ trawienny i pęcherz pławny
9.1. Budowa ogólna
Budowa histologiczna przewodu pokarmowego
Jama gębowa i język
Jama gardzielowa
Przełyk
Żołądek
Jelito
9.2. Pęcherz pławny
Pęcherz pławny otwarty
Pęcherz pławny zamknięty
9.3. Gruczoły zaścienne
Wątroba
Trzustka pęcherzykowa
10. Narządy oddechowe
10.1. Skrzela
10.2. Narządy oddechowe wspomagające
10.3. Jelito tylne – pomocniczy narząd oddechowy
10.4. Labirynt
11. Układ krążenia
11.1. Serce
11.2. Główne naczynia krwionośne
Układ tętniczy
Układ żylny
Naczynia włosowate
11.3. Narządy krwiotwórcze
11.4. Układ limfatyczny (chłonny)
12. Układ moczowy
Nerki
Budowa nefronu
Nerki ostateczne
Moczowód i pęcherz moczowy
13. Układ rozrodczy
13.1. Jądra
Typy jąder i struktura
Spermatogeneza
Przedział śródmiąższowy jądra
Przestrzeń interstycjalna
13.2. Jajniki
Etapy wzostu pęcherzyków jajnikowych
Stadia dojrzewania jaj
13.3. Produkty gonad
Plemniki
Jaja (ikra)
14. Gruczoły dokrewne
14. 1. Przysadka mózgowa
14. 2. Przysadka rdzeniowa – urofiza
14.3. Szyszynka
14.4. Tarczyca
14.5. Ciałka pozaskrzelowe
14.6. Ciałka Staniusa
14.7. Grasica
14.8. Nadnercza
14.9. Trzustka wysepkowa
15. Literatura